تحول در برنامه درسی؛ گامی برای تحقق توسعه عدالت آموزشی در مدارس

کتاب درسی، از بنیادی‌ترین و در دسترس‌ترین ابزارهای آموزشی در نظام تعلیم و تربیت به شمار می‌رود. صاحب‌نظران عرصه‌های آموزش، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی بر این باورند که کتاب‌های درسی نقشی موثر در شکل‌دهی به فرایند یادگیری و توانایی خودآموزی دانش‌آموزان دارند. با این حال، ارزش واقعی یک کتاب درسی زمانی محقق می‌شود که محتوای آن چنان سنجیده طراحی شود که به فهم عمیق‌تر، تثبیت دانسته‌ها و بروز شایستگی‌های یادگیرندگان یاری رساند.  

از سال ۱۳۷۹ تاکنون، رهبر معظم انقلاب اسلامی در مناسبت‌های مختلف، بر ضرورت تحول بنیادین در نظام آموزشی و بازنگری محتواهای درسی تاکید ویژه داشته‌اند. ایشان در دیدارهای گوناگون، از جمله در سال ۱۳۹۳، اهمیت دقت، صحت و امانت‌داری در تدوین محتوای آموزشی را گوشزد کردند و در سال ۱۴۰۱ نیز با انتقاد از وجود محفوظات بی‌کاربرد در برنامه‌های درسی، بر حذف و جایگزینی مطالب غیرضروری تاکید کردند.

ثمر آموزش در واقعیت‌های زیستی و اجتماعی 

بر پایه این دیدگاه‌ها و نقدهای کارشناسانه، اصلاح ساختار و محتوای کتاب‌های درسی ضرورتی غیرقابل‌چشم‌پوشی است. تغییر نگرش از حفظ‌کردن ساده مطالب به آموزش مبتنی بر مهارت و تفکر و حرکت در مسیر سازگاری با نیازهای زندگی و تحولات عصر دیجیتال، می‌تواند گام موثری در ارتقای کیفیت نظام آموزشی کشور باشد. تحقق چنین رویکردی مستلزم تعامل مستمر میان نهادهای آموزشی، فرهنگی و خانواده‌هاست تا کتاب درسی از قالبی صرفا آموزشی فراتر رفته و به ابزاری برای تربیت نسلی دانا، توانمند و آماده برای مشارکت در آینده تبدیل شود.

اجرای آزمایشی برنامه تحول درسی در مدارس کشور

در امتداد این مسیر، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی اجرای مرحله‌ نخست پروژه‌ تحولی برنامه‌ درسی را در سال تحصیلی جاری آغاز کرده است.

علی لطیفی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، در نشست خبری این سازمان در ۲۰ مهرماه در مدرسه دارالفنون اظهار کرد:

«امسال نخستین سال بروز و ظهور مدرسه‌ای پروژه تحولی است و اجرای آزمایشی آن در مدارس آغاز شده است. این تحول از دوره‌ اول ابتدایی شروع شده و راهنمای عمل برنامه‌ درسی مدرسه‌ای برای آن تدوین شده است.»

وی به ابعاد فرهنگی و شناختی این تغییر اشاره کرد و گفت: «نقطه‌ تمرکز سازمان، اصلاح ذهنیت عمومی است؛ برخی تحول در برنامه‌ درسی را فقط تغییر کتاب تصور می‌کنند، در حالی که تحول، کلان‌تر و بنیادین‌تر است.»

لطیفی درباره‌ جهت‌گیری تازه‌ برنامه‌ها خاطرنشان کرد:  «این حرکت در واقع تغییر ریل از کتاب‌محوری به برنامه‌محوری است؛ در این چارچوب، کتاب فقط منبعی برای اجرای برنامه است.»

وی همچنین نحوه‌ آغاز اجرای آزمایشی را چنین تشریح کرد: «اجرای آزمایشی این برنامه امسال در مقیاس محدود و صرفا در هشت مدرسه‌ پایه‌ اول ابتدایی انجام می‌شود. برای مشارکت اولیا نیز راهنمای ویژه‌ای تدوین و آماده شده است.»

رئیس سازمان پژوهش در بخش دیگری از سخنان خود تصریح کرد:  «در حوزه‌ی فنی و حرفه‌ای نیز ارزیابی رشته‌ها در سال گذشته منجر به تدوین ۱۵ کتاب کاملا جدید و تغییر کلی در حدود ۵۵ کتاب شد.»

حرکت نظام آموزشی به‌سوی مدرسه‌ی یادگیرنده و رشد همه‌جانبه دانش‌آموز

لطیفی همچنین در پاسخ به پانا گفت: «هدف ما حرکت به‌سوی مدرسه‌ی یادگیرنده است؛ مدرسه‌ای که در آن محتوا، فضا و روش‌های یاددهی و یادگیری در خدمت رشد همه‌جانبه‌ی دانش‌آموز قرار می‌گیرد.»

تمرکز بر شایستگی‌های پایه و عمومی به‌عنوان بنیان تحول آموزشی

وی اظهار کرد: «در طرح جدید تحولی، اساس تحول بر شایستگی‌های پایه و عمومی قرار دارد؛ یعنی آن دسته از توانمندی‌ها و مهارت‌هایی که دانش‌آموز برای یک زندگی خوب فردی و اجتماعی به آن نیاز دارد، ازجمله تفکر، مهارت‌های ارتباط مؤثر و مهارت‌های مدیریت خود.»

لطیفی افزود: «چارچوب دقیق و فنی شایستگی‌های پایه تولید شده و به تفکیک چهار دوره‌ی تحصیلی توزیع شده است. مشخص شده که در هر دوره، چه مهارت‌ها و ویژگی‌هایی مورد انتظار است و راهنمای برنامه‌ی درسی مدرسه‌ای نیز همین را مشخص می‌کند که معلم و مدیر باید در چه زمینه‌هایی بر پرورش شایستگی‌ها تمرکز کنند.»

به‌موازات این اقدامات، بسته‌های آموزشی برای توانمندسازی معلمان در شبکه‌ رشد منتشر شده است که سه محور اصلی شامل: «محیط مثبت یادگیری»، «استفاده از فناوری‌های نو از جمله هوش مصنوعی»، و «روش‌های نوین تدریس» را در بر می‌گیرد. 

همچنین کتاب کار فارسی، کار و فناوری و آموزش خط تحریری در پایه‌های چهارم و ششم ابتدایی با محتوای به‌روز و ساختار چندرسانه‌ای جدید تدوین و ارائه شده‌اند.

مجموع این فعالیت‌ها نشان می‌دهد که اجرای تحول از سطح برنامه‌ریزی اسنادی فراتر رفته و به مرحله‌ بروز و ظهور مدرسه‌ای رسیده است؛ مرحله‌ای که در آن مدرسه، به‌عنوان کانون یادگیری، نقش فعال و خلاق در اجرای برنامه‌ی درسی مدرسه‌ای دارد.

در نتیجه، پروژه تحول درسی را می‌توان سرآغاز دوره‌ای تازه در نظام تعلیم و تربیت کشور دانست؛ دوره‌ای که در آن عدالت آموزشی، کیفیت یادگیری و پیوند میان دانش و زندگی واقعی، در محور برنامه‌ریزی و تولید محتوای درسی قرار گرفته است.