محمدرضا شمس: تخیلی فانتزی، تخیلی ناممکن است

این نویسنده و مترجم ادبی که در دومین رویداد ادبی «تهران به روایت دختران» (بورسیه نویسندگان نوجوانان) حاضر شده بود در گفت‌وگو با پانا گفت:«تخیل فانتزی، تخیلی ناممکن است و به هیچ وجه محقق نمی‌شود و تبدیل آن به واقعیت غیرممکن است. مثلاً هیچ وقت در هیچ کجای دنیا، هیچ انسانی با دروغ گفتن دماغش دراز نمی‌شود اما می‌بینیم که کالوینو نویسنده ایتالیایی در «پینوکیو» این ناممکن را به حدی باورپذیر می کند که ما آن را می پذیریم.»

وی که در جمع دختران منتخب نویسندگی ۱۲ تا ۱۵ سال در مرکز آفرینش‌های فرهنگی هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان حاضر شده بود با اشاره به پیشینه فانتزی در جهان افزود: «به زمانی‌که ویکتور هوگو زندگی می‌کرد، عصر رمانتیک می‌گفتند. در این دوره قدرت کلیسا به حدی زیاد بود که اگر کسی تخیل می‌کرد آن را می‌سوزاندند. در این دوره کودکان اهمیتی نداشتند ولی رفته‌رفته تخیل جای خود را پیدا کرد و اولین کسی که شروع به نوشتن داستان‌های فانتزی و تخیلی کرد اندرسون و برادران گریم و... بودند.»

نویسنده مجموعه سه جلدی کتاب «قصه‌های بترس؛ برای بچه‌های نترس» تاکید کرد:«فانتزی بر دو نوع فانتزی فراتری و فروتری تقسیم می‌شود. در فانتزی فراتری ما، با دنیایی مواجهیم که کاملاً بر ساخته ذهن نویسنده است و فانتزی در آن دنیا اتفاق می‌افتد و ما به ازای بیرونی ندارد. اما فانتزی فروتری قصه فانتزی است که در دنیایی شبیه دنیای واقعی اتفاق می‌افتد.»

شمس تصریح کرد: «مهم‌ترین اصل داستان‌نویسی باورپذیری آن است. می‌توان در مورد «شیردال» داستان باورپذیری نوشت. باید تمامی عناصر داستان باورپذیر باشند. به این ترتیب نمی‌توان با موضوع بمب اتمی با راوی اول شخصی که کودکی هشت ساله است؛ داستان باور پذیر خلق کرد. چون بچه هشت ساله چیز زیادی از بمب اتمی نمی‌داند.»

نویسنده داستان «شیر آب و بشقاب چینی گلدار» که این اثر او به چندین زبان ترجمه شده است گفت: «تخیل فانتزی انواع مختلفی دارد. داستان کتاب «درون و بیرون» میشل اسنونیت در زمره داستان‌های فانتزی است که می‌توان به خوبی از آن استفاده کرد.»

وی افزود: «تخیل انواع مختلفی دارد؛ برخی از تخیلات؛ «تخیلات کنشی یا حرکتی» هستند مثل زد و خورد، برخی از تخیلات، «تخیلات کنشگری یا صورتی» هستند مثل شرک، اژدها یا پری دریایی. برخی تخیلات، تخیلات «تملک شی جادویی» هستند مثل قالیچه حضرت سلیمان یا چراغ جادو، برخی از تخیلات، «تخیلات توتمی» هستند مثل تارزان و برخی دیگر «تخیلات اسطوره‌ای و افسانه‌ای» هستند مثل رستم و هری پاتر.»

پدیدآورنده کتاب «من، زن بابا و دماغ بابام» یادآور شد:««کهن الگو» یعنی آنچه ما از نیاکان به ارث برده‌ایم. ما برخی از رویاها را، هم به ارث می‌بریم مثل آرزوی پرواز. بخشی از رویاهای پدران ما، در کنار برخی از رویاهای شخصی ما، می‌توانند دستمایه نوشتن داستانی فانتزی شوند. مثلاً شما می‌توانید آرزو کنید که وارد بدن انسان‌ها بشوید و انان را درمان کنید.»

خالق کتاب «دیوانه و چاه» تاکید کرد: «به هر حال آنچه مهم است پرورش عنصر خیال و تخیل در ذهن است که باید با خواندن این آثار تاکید و تقویت شوند.»

وی با طرح این سوال که سوژه داستان چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟ گفت:«ایده دو اصل مهم دارد که شامل شخصیت و بحران می‌شود. تاثیر شخصیت بر بحران است که داستان را شکل می‌دهد. موضوع داستان فانتزی خیلی متفاوت است و می‌تواند موارد متعددی مثل «مرگ و زندگی»، «جدایی خانواده» و غیر را شامل شود.»

این نویسنده گفت: «شخصیت‌ داستان‌های فانتزی متفاوتند. بچه‌ها؛ در داستان‌های فانتزی نقش اصلی را بازی می‌کنند و بزرگترها اغلب یا مانع هستند و یا به پیشبرد داستان کمک می‌کنند. البته در این رابطه استثنائاتی هم هست؛ مثل گالیور.»

شمس در مورد موانع داستان تصریح کرد: «در داستان سه عنصر نقش کلیدی دارند؛ شخصیت، هدف و موانع. موانع در داستان باید سیر پلکانی را طی کنند یعنی موانع باید رفته رفته جدی‌تر و سخت‌تر شوند و نبرد آخر الزاماً باید از سوی شخصیت اصلی داستان صورت گیرد و او حل ماجرا را بر عهده بگیرد.»

این نویسنده در بخش دیگری از سخنان خود تصریح کرد: «بین فانتزی و افسانه تفاوت وجود دارد. پیرنگ که رابطه و شبکه استدلالی عناصر داستان را نشان می‌دهد؛ در افسانه‌ها ضعیف است. در افسانه‌ها مطلق گرایی وجود دارد. افسانه‌ها اغلب با پایانی خوش همراه هستند. همچنین مشخص نبودن زمان و مکان در افسانه‌ها موضوعی رایج است و شخصیت‌های آن اغلب تحولی پیدا نمی‌کنند و اصطلاحا «ایستا» هستند. همچنین افسانه‌ها در قدیم اتفاق افتاده‌اند و به وسیله خرد جمعی سینه به سینه منتقل می‌شوند. پس نثر و قصه‌ انها ساده است.
پایان‌بندی در این برنامه شش ساعته نوجوانان، با تخیل و بارش فکری آنان پیرامون شهر تهران همراه بود.»

یاد آمور می‌شود، دومین رویداد ادبی «تهران به روایت دختران (بورسیه نویسندگان نوجوان)» با حضور خسرو باباخانی، مصطفی خرامان و محمدرضا شمس، در قامت نویسندگان در مرکز آفرینش‌های فرهنگی هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان روز پنج‌شنبه 18 آبان 1402 کلید خورد و در آن اطلاعاتی درباره نحوه نگارش داستان‌های فانتزی، ژانر رئال و پلیسی در اختیار علاقمندان قرار گرفت.

بر اساس برنامه‌ریزی انجام شده بنا بود خسرو باباخانی با موضوع داستان‌های ژانر رئال، محمدرضا شمس با موضوع داستان‌های فانتزی و مصطفی خرامان با موضوع داستان‌های پلیسی اطلاعاتی را در اختیار قریب به 130 نفر از دختران علاقه‌مند به نویسندگی قرار دهند.

رویداد ادبی «تهران به روایت دختران» از مجموعه برنامه‌های هزار امید است که به همت اداره کل امور بانوان شهرداری تهران روزهای ۱۸ و ۱۹ آبان ۱۴۰۲ در مرکز آفرینش‌های فرهنگی هنری کانون پرورش فکری با حضور نویسندگان سرشناس برپا شد و در روزهای ۲۵ و ۲۶ آبان نیز برگزار شد.