آیین کهن »نو اوستی» در اردبیل

«نو» در زبان ترکی به معنی آب و «اوستی» به معنای برفراز، آمده و در کل یعنی رفتن بر فراز آب است و آیین سنتی «نو اوستی» یا چشمه باشی، خاص مناطق آذربایجان و به‌ویژه شهر اردبیل است و در آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود و شرکت‌کنندگان در آن، امسال با دهان روزه در کنار رودخانه حضور یافته و آن را به جا می‌آورند.

برگزار کنندگان این آیین کهن در اردبیل با در دست داشتن قیچی، جارو و کوزه سفالی در پل تاریخی یئدی‌گوز (هفت چشمه) و رودخانه بالیقلو (بالیخلی چای) اردبیل حاضر شده و دعاگویان 3 مرتبه عرض رودخانه کم‌عمق را طی و سپس آب را جارو یا قیچی می‌کنند.

دختران جوان در پایان آیین نو اوستی، کوزه‌های سفالینی که در آیین سال گذشته از همین رودخانه پر کرده بودند را می‌شکنند و با نیت حاکم شدن زلالی و روشنی در زندگانی، کوزه‌های جدید خود را پر از آب کرده و به خانه‌هایشان می‌برند. آن‌ها آب کوزه‌ها را به نشان پاکی در 4 گوشه خانه می‌ریزند یا افطار آخرین چهارشنبه سال را با این آب تهیه می‌کنند.

مهم‌ترین و اصلی‌ترین فلسفه آیین نو اوستی در اردبیل، تحکیم دوستی، دیدار و هم‌صحبتی با دوستان و آشنایان است که خوشبختانه در چند سال اخیر به کالبد این سنت قدیمی در کهن‌شهر اردبیل روحی تازه دمیده شده است.

مشابه این آیین در شهرستان نیر استان اردبیل نیز برگزار می‌شود و به نام «چشمه باشی» یعنی بالای چشمه معروف است و به گفته رئیس اداره میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی نیر، این رسم دیرینه با شماره ۱۸۰۰ در فهرست آثار ناملموس ملی به ثبت رسیده و در منطقه نمونه گردشگری بولاغلار نیر اجرا می‌شود.

محمد صلحی، جزئیات این رسم را مشابه آیین نو اوستی اردبیل عنوان کرد و افزود: اجرای موسیقی سنتی، برنامه‌های فرهنگی و آیین‌های استقبال از نوروز از بخش‌های متنوع آیین چشمه باشی شهرستان نیر است که امسال با توجه به تقارن با ماه مبارک رمضان، برنامه‌ها با لحاظ شان این ماه نورانی اجرا می‌شود.

میرناصر داودزاده، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه‌ در اردبیل درباره آیین نو اوستی گفته است: بسیاری با این باور هستند که در چنین روزی حاجت‌ها و نیت‌ها برآورده می‌شود و از این رو جارو کردن آب، نماد جارو کردن کدورت و ناپاکی‌ از دل‌هاست و به همین خاطر، زنان، صبح زود جارو به دست در کنار آب‌های روان حاضر می‌شوند تا پیش از تحویل سال، کدورت و تلخ‌کامی‌ را جارو کرده و به دست آب روان بسپارند.

وی می‌گوید: قیچی کردن و دوختن آب، انداختن هفت قطعه سنگ در آب، انداختن کفش‌های کهنه، شکستن کوزه‌های سفالین سال گذشته در کنار آب و پر کردن کوزه نو با آب تازه از دیگر عادات رایج بین مردم اردبیل در مراسم نو اوستی بوده است.

به گفته داودزاده، بانوان اردبیلی در سال‌های دور با هفت بار گذشتن از عرض رودخانه، گذر از فراز و نشیب‌ زندگی روزمره را تمرین می‌کردند، زندگی خود را به برکت و پاکی آب گره می‌زدند و آرزوی خود رادر تکه کاغذی نوشته، روانه آب کرده و این شعر را می خواندند: «سلام! سلام! آب روان! نه آخیرسان روان روان؟ ور حاجت یا صاحب الزمان»

بیوک جامعی، صاحب‌نظر حوزه فرهنگ فولکلور استان اردبیل گفته است: در مشگین‌شهر و بسیاری از نقاط روستایی این شهرستان نیز مردان در روز چهارشنبه پیش از روشن شدن کامل هوا، حیوانات خود را برای سیراب کردن به لب رودخانه نزدیک روستا می‌بردند و به عقیده آن‌ها این کار، درد و بلا را از حیوانات دور می‌کرد و برکت به ارمغان می‌آورد.

بنا بر نظر وی حضور نوعروسان بر سر چشمه‌های آب و شستن حنای دست‌ها با آب خنک همراه با بریدن کمی از موی سر به نشانه خوش‌یمنی از دیگر آیین‌های ویژه آخرین چهارشنبه سال در شهرستان مشگین‌شهر بود و پریدن از روی آب را در زبان ترکی «سو اوستوندن آتیلماق» می‌گویند.

میرنبی عزیززاده، نویسنده کتاب «تاریخ دشت مغان» نیز در این زمینه گفته است: مردم منطقه مغان پیش از طلوع آفتاب روز چهارشنبه، دسته‌جمعی به کنار رودخانه‌ها می‌رفتند، آتش می‌افروختند و جوانان در آنجا به سوارکاری می‌پرداختند.

به نظر می‌رسد که آب، این الفبای زندگی و آبادانی که بخش عمده بدن انسان و موجودات زنده را تشکیل می‌دهد از دیرباز در تحقق آرزوهای بشر، جایگاه خاصی داشته و در ارتباط با چهارشنبه آخر سال و سنت‌های آن نیز که با آب و آتش گرامی داشته می‌شود، نقش آتش و آب در بین عناصر چهارگانه (آب، آتش، خاک و باد) در این مناسبت، پررنگ‌تر است.

در هر صورت، آیین کهن نو اوستی یا چشمه باشی در مقایسه با برخی آتش‌افروزی‌های بی‌محابا در چهارشنبه آخر سال که به چهارشنبه‌سوزی و تلفات جانی منجر می‌شود، رسمی بدون خطر و شایسته پاسداشت است و جا دارد دستگاه‌های فرهنگی و متولی، سنت‌های در حال فراموشی با مطالعات عمیق‌تر و روشن‌تر درباره نو اوستی، ثبت ملی شده و برای احیای هر چه بیشتر آن بکوشند.