اثرات مالچ‌پاشی با مواد نفتی بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک

به گزارش ایسنا، خاک، زیستگاه بخش عظیمی از موجودات زنده زمین و یکی از منابع مهم و اساسی در تأمین احتیاجات و نیازهای اولیه و ضروری انسان است و تخریب آن سبب ایجـاد خسارات فراوانی به جنبه‌های مختلف زندگی موجودات زنده می‌شود. فرسایش بادی یکی از عوامل مهم تخریـب خـاک بـه شـمار می‌رود. این نوع فرسایش، یک فرایند طبیعی است که در خاک‌های لخت، با سرعت زیاد باد و پوشش گیاهی کم رخ می‌دهد و بیش از یک سوم سطح زمین‌ها را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. این فرایند در اثر فعالیت مکانیکی بـاد موجـب تخریب سطح خاک، سست شدن، برداشت خاک سطحی و به دنبال آن، هجوم ماسه‌های روان و خسارات فراوان به جنبه‌های مختلف زندگی انسان می‌شود.

بنا بر گفته صاحبنظران، برای کاهش خسارات ناشی از هجوم ماسه‌های روان معمولا از روش‌های مختلفی استفاده می‌شود. یکی از این روش‌ها پوشش سطح خاک توسط مواد مختلف تحـت عنـوان مـالچ است و یکی از رایج‌ترین مالچ‌های مورد استفاده در ایران از دهه ۴۰ تاکنون، مالچ نفتی است که از فرآورده‌های سنگین نفتی تشکیل شده و پس از ذوب با دستگاه‌های مخصوص روی ماسه‌های روان پاشیده می‌شود. مـواد نفتی به طور طبیعی به سختی تجزیه می‌شوند و برای مدت طولانی در محیط باقی می‌ماننـد. تاکنون نظـــرات متفاوتی در ارتباط با تأثیر استفاده از مالچ نفتی بر خصوصیات خاک و محیط زیست بیـان شـده اسـت کـه ضرورت بررسی دقیق‌تر تأثیر مالچ نفتی بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک را بیان می‌دارد.

در این زمینه، محققان دانشگاه گرگان، دانشگاه تهران و دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان تحقیقی را طرح‌ریزی و اجرا کرده‌اند که در آن، اثرات مالچ‌پاشی با مواد نفتی بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک مورد بررسی دقیق‌تری قرار گرفته است.

آن‌ها برای بررسی خصوصیات خاک، نمونه‌های خاک از عرصه‌های مالچ‌پاشی‌شده ماسه‌زارهای شهرستان حمیدیه استان خوزستان را در دوره‌های زمانی مختلف برداشته و در آزمایشگاه، بررسی کردند.

بر مبنای یافته‌های این تحقیق،‌ مالچ‌نفتی در صورتی که همراه با نهال‌کاری موفقیت‌آمیز باشد، می‌تواند سبب بهبود کیفیت خاک در بلندمدت شود.

در این رابطه، سلمان زارع، محقق دانشگاه گرگان و پنج همکار دیگرش در این تحقیق می‌گویند: «نتایج نشان داد مالچ‌نفتی موجب تغییرات معنی‌دار و قابل توجه در شرایط فیزیکی و برخی خصوصیات شیمیایی مانند pH، EC، بی‌کربنات، کلر، پتاسیم، سدیم، فسفر و منیزیم می‌شود که بیشترین تغییرات محدودکننده در منطقه کوتاه‌مدت رخ داده است».

آن‌ها می‌افزایند: «با گذشت زمان، تغییرات ایجادشده به نفع طبیعت در جهت بهبود کیفیت خاک، حاصلخیزی و کنترل ماسه‌های روان از طریق بالا بردن رطوبت خاک و استقرار پوشش گیاهی در مسیر حرکت ماسه‌های روان بوده است».

نتایج پژوهش فوق در کنار سایر تحقیقات صورت گرفته اثبات می‌کنند که مواد نفتی به مرور زمان در معرض پالایش زیسـتـی قـرار می‌گیرند.

به اعتقاد زارع و همکارانش، «در منطقه‌ای که امکان هیچ گونه عملیات احیایی نباشد، ولی در حضور مالچ نفتی بتـوان استقرار پوشش گیاهی را به همراه داشت، در درازمدت، حاصلخیزی خاک و بهبود برخی ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی صورت می‌پذیرد. اما در کوتاه مدت، مالچ نفتی باعث افت کیفیت برخی از خصوصیات خاک می‌شود».

این محققان می‌گویند: «در نتیجه در استفاده از مالچ نفتی باید به این نکته توجه شود که بر اساس شرایط منطقه، استفاده از مالچ باعث بهبود استقرار پوشش گیاهی شود که به دنبال آن خصوصیات خاک نیز بهبود یابد. ولی اگر شرایط منطقه به گونه‌ای است که با استفاده از این مالچ نمی‌توان باعث پوشش گیاهی شد (مثل عدم توانایی در اجرای قرق تا چند سال اول و عـدم توانایی در جلوگیری از ورود انسان و ادوات بـه ایـن منـاطق) بهتر است از مالچ نفتی استفاده نشود، زیرا نه تنها باعـث افـت کیفیت برخی خصوصیات شیمیایی خاک و کاهش نفوذپذیری و رطوبت در کوتاه مدت می‌شود، بلکه اگر افزایش پوشش گیاهی را به دنبال نداشته باشد، ضمن صرف هزینه‌های زیاد، باعث افت کیفیت خاک نیز می‌شود».

این در حالی است که بر اساس یافته‌های این تحقیق، در صورتی که استفاده از مالچ در بلندمدت افزایش پوشش گیاهی را به دنبال داشته باشد، سبب بهبود کیفیت خاک می‌شود.

این یافته‌های علمی که استفاده صحیح از آن‌ها می‌تواند بهبود شرایط خاک مناطق تحت فرسایش بادی را به همراه داشته باشد، در فصلنامه «مهندسی اکوسیستم بیابان» متعلق به دانشگاه کاشان منتشر شده‌اند.