نمونه‌ای موفق از نجات‌بخشی گونه‌های در خطر ؛
حفاظت از قزل‌آلای خال‌قرمز، با کمک مردم محلی و بخش خصوصی
تهران (پانا) - ماهی قزل‌آلای خال قرمز، بومی ایران و جزو گونه‌های حمایت شده محسوب می‌شود چون به دلایل مختلفی همچون تخریب زیستگاه و هجوم ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان در معرض خطر قرار گرفته از این رو سازمان حفاظت محیط زیست با همکاری بخش خصوصی و مشارکت مردم محلی، اقدام به مبارزه بیولوژیک برای حفاظت از این‌گونه ارزشمند کرده است.
به‌گزارش ایرنا، قزل‌آلای خال قرمز (Salmo trutta fario) نام گونه‌ای از خانواده آزادماهیان است که در برخی کشورها به آن «قزل‌آلای قهوه‌ای» می‌گویند، این ماهی‌ها در آب شیرین و رودخانه و دریاچه تغذیه می‌کنند و در فصل پاییز برای تخم‌ریزی عکس جریان آب را در پیش گرفته و به سمت سرچشمه‌های رودخانه رهسپار می‌شوند، این ماهی نسبت به تغییرات دما و مواد غذایی حساسیت خاصی دارد و به‌علت شرایط زیستی هیچ‌وقت به صورت پرورشی تکثیر نمی‌شود و از دست انسان غذا نمی‌خورند و به‌همین علت بسیار کمیاب است.
در ایران قزل‌آلای خال‌قرمز از گونه‌های حمایت شده محسوب می‌شود و در منطقه دشت لار از توابع استان مازندران به وفور دیده می‌شود، یکی از شاخصه‌های این‌گونه آبزی که جزو ماهیان سردابی و شاخصی برای سلامت اکوسیستم است، برای زیست احتیاج به آب سرد با اکسیژن بالا دارند به‌همین دلیل است که در بالادست رودخانه‌ها زندگی می‌کنند.
هرچند این ماهی پرجنب و جوش است و حرکات سریعی دارد اما نسبت به آلودگی و ناهنجاری اکولوژیکی فوق‌العاده حساس است به‌طوری که با کاهش اکسیژن و افزایش دمای آب، شرایط زیست خود را از دست می‌دهد که در این صورت گونه‌های گرمابی به‌راحتی می‌توانند جایگزین آن شوند.
حال در این میان عوامل مختلف دیگر مانند صید بی‌رویه و فعالیت لجام گسیخته مزارع پرورش ماهی در حاشیه رودخانه‌ها عرصه را بر این گونه ارزشمند تنگ‌تر کرده است به‌طوری که سازمان حفاظت محیط زیست با همکاری بخش خصوصی اقدام به اجرای طرحی در قالب مبارزه بیولوژیک برای حفظ و احیای ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز کرده و شواهد امر نشان از موفقیت آن دارد.
این طرح با همکاری اداره کل محیط زیست استان مازندران، نظارت کامل سازمان حفاظت محیط زیست و همکاری موسسه ماهیگیران غیر حرفه‌ای در محدوده دریاچه امامزاده علی و بخش‌هایی از بالا دست و پایین‌دست دریاچه در رودخانه هراز در حال انجام است.
در واقع خطری که مزارع پرورش قزل‌آلای رنگین‌کمان برای خال‌قرمزها دارد این است که رنگین‌کمان‌ها با فرار از حوضچه‌های پرورش، وارد رودخانه می‌شوند و بهعنوان گونه مهاجم برای خال‌قرمزها مشکلاتی ایجاد می‌کنند، غذای آنها را می‌خورند، عرصه زیستگاهی را تنگ و تداخل ژنتیکی ایجاد می‌کنند و حتی بچه‌های خال‌قرمزها از گزند رنگین‌کمان‌ها در امان نیستند که این مجموعه عوامل باعث شده تا گونه خال‌قرمز در معرض خطر انقراض قرار گیرد.
بر این اساس طرح «بگیر و رها کن» تعریف شد که بر اساس آن صیادان دارای مجوز، درصورت صید ماهی خال‌قرمز باید آن را دوباره در آب رها کنند و اگر قزل‌آلای رنگین‌کمان صید کردند از آب خارج کنند که آمارها نشان می‌دهد با اجرای آن اکنون تعداد ماهیان خال‌قرمز در این محدوده ۲۲ کیلومتری افزایش یافته و نسبت آنها ۹ بر یک شده است، (۹ خال‌قرمز به ازای یک رنگین‌کمان) در حالیکه تا چند سال پیش این نسبت، برعکس بود.
بر این اساس معاونت طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست اقدام به برگزاری توری علمی برای خبرنگاران حوزه محیط زیست کرده تا از نزدیک با اجرای این طرح آشنا شوند که حمید ظهرابی معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست در این تور گفت: این طرح، یکی از تجربه‌های موفق سازمان حفاظت محیط زیست در حوزه محیط زیست طبیعی است که با مشارکت با سایر ذینفعان و حضور بخش خصوصی انجام شده و نتایج مثبتی در پی داشته است.
او افزود: در واقع ارائه یک نمونه موفق از حفاظت مشارکتی است که سازمان محیط زیست آنرا دنبال می‌کند با این اعتقاد که اگر حفاظت توام با بهره‌برداری و ایجاد منفعت برای مردم محلی باشد می‌تواند حفاظت پایدار باشد، در واقع با این نوع حفاظت هم مشارکت مردم و تحقیقات در آن عرصه بهتر می‌شود و اینکه اهالی محلی به درآمدی می‌سند، همچنین زمینه فعالیت برای عده‌ای که به فعالیت‌های ورزشی مانند صید ورزشی علاقه دارند، فراهم می‌شود.
او به اهمیت حفاظت و احیای ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز اشاره کرد و گفت: در این طرح تلاش شد تا مجموعه دولت، بخش خصوصی و اهالی بومی در کنار هم قرار گیرند و نتیجه آن افزایش تعداد جمعیت ماهی خال قرمز در رودخانه هراز و در کنار آن احیای پوشش گیاهی و حیات وحش منطقه است.اینها اتفاقاتی است که در سایه مشارکت مردم ممکن است.
ظهرابی افزود: سال گذشته سه هزار و ۸۰۰ پروانه صید ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان صادر شد و امسال تاکنون سه هزار و ۱۰۰ پروانه صادر شده است که با این کار سازمان محیط زیست به هدفش که حذف گونه مهاجم (قزل‌آلای رنگین‌کمان) است می‌رسد و گونه بومی (قزل‌آلای خال‌قرمز) حفاظت می‌شود و مردم محلی هم به منفعت اقتصادی می‌رسند، اگر بخواهیم حفاظت پایدار باشد باید این گونه عمل شود.
سنگینی کفه به سمت ماهیان خال‌قرمز رفته است
کوروس ربیعی رئیس اداره نظارت بر امور حیات وحش محیط زیست استان مازندران در این‌باره گفت: تعداد زیادی کارگاه پرورش ماهی در هراز فعالیت می‌کنند که خروج ماهیان رنگین‌کمانی از این کارگاه‌ها با وجود تمام تمهیدات باز هم اجتناب‌ناپذیر است، این طرح با هدف خروج ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان بهعنوان گونه رقیب غذایی و حمایت از گونه قزل‌آلای خال‌قرمز بود که ۱۵ سال است اجرا می‌شود و بر اساس آن دو ماه از سال (آبان و آذر) که فصل تخم‌ریزی ماهیان خال‌قرمز است صدور مجوز صید ممنوع است و کار نظارت و پایش در بخش حفاظت شده رودخانه هراز با دقت انجام می‌شود.
او درباره نحوه اجرای این طرح توضیح داد: در این روش وقتی صیادی ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز صید کرد باید آن را رها و اگر ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمانی صید کرد از آب خارج کند، قلاب این افراد هم به‌گونه‌ای طراحی شده که خال‌قرمزها با کمترین آسیب رها می‌شوند. این کار مانند این است که کشاورزی به‌طور مداوم زمین زراعی خود را از علف‌های هرز وجین می‌کند و برای این کار سالانه به‌طور متوسط سه تا چهار هزار پروانه صید صادر می‌شود و هر پروانه اجازه صید چهار ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمانی را دارد که اگر زیر ۲۰ سانتی‌متر باشد جزو پروانه به حساب نمی‌آید. تمام ماهیان صید شده اندازه‌گیری می‌شوند و گزارش‌ها مستند می‌شود.
ربیعی تاکید کرد: سالانه هم در چند مرحله ارزیابی ذخایر صورت می‌گیرد که نتایج آن نشان می‌دهد که مثلا بعد از چند سال آیا تغییری در جمعیت خال قرمز و رنگین کمان ایجاد شده است یا خیر که روند به ما نشان داد که با خروج سالانه بیش از چند هزار قطعه ماهی رنگین کمان سنگینی کفه به سمت ماهی خال قرمز رفته است و این یعنی اینکه در این مسیر موفق بوده ایم.
او اظهار کرد: مساله مهم در راستای حفاظت از ماهیان خال قرمز این است که باید برای کنترل آلودگی و منابع آلاینده تلاش کنیم تا هم زیستگاه و هم جمعیت این‌گونه ارزشمند حفظ شود زیرا خال قرمز نسبت به آلودگی بسیار حساس است.
ماهیگران متقاضی شناسنامه دارند
همچنین علی عبادی مدیر مجموعه ماهیگران غیرحرفه‌ای گفت: در محدوده‌ای که کار می‌کنیم ۲۲ کیلومتر است از زیر سد لار به اضافه انشعابات فرعی تا انتهای مرز حفاظت شده که به روستای گزنک می‌رسد، در واقع این محدوده بیشتر در بخش تجمع کارگاه‌های پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان است که ماهی‌هایی که از آنها بیرون می‌آیند ماهیگیران موظفند آنها صید و از آب خارج کنند و اگر ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز صید شد آن را رهاسازی کنند.
او افزود: در کنار آن به صیادان آموزش می‌دهیم که برای صید ورزشی از طعمه‌هایی که با الیاف مصنوعی درست می‌شود و هیچ گونه آلودگی ندارد استفاده کنند در واقع ماهی فقط به آن لب می‌زند و زمانی‌که در آب رها سازی می‌شود دچار هیچ‌گونه آلودگی و قارچ نمی‌شوند.
عبادی درباره نحوه کنترل ماهیگیران گفت: هر ماهیگیری که وارد منطقه می‌شود بدون استثنا شناسنامه کاری دارد یعنی ما می‌دانیم که چند تا ماهیگیر آمده و چه تعداد ماهی رنگین کمان صید و چه تعداد خال قرمز رهاسازی کرده‌اند، هر کدام از ماهیگران یک فرم بیومتری دارند چون موظفند از خال قرمزهای گرفته شده برای رهاسازی آنها فیلم و عکس بگیرند و به ما نشان دهند، رنگین کمان‌ها را هم خودمان بیومتری می‌کنیم طول و وزن آنها را می‌گیریم و بایگانی می‌کنیم این آمار را هم سه ماه به اداره کل محیط زیست مازندران ارائه می‌دهیم.
او ادامه داد: اداره کل محیط زیست استان مازندران یک برگ مجوز انتفاعی برای ما صادر می‌کند و ما سالانه آن را در قالب مجوز صید در اختیار صیادان قرار می‌دهیم، بر این اساس روزانه اجازه صدور ۷۰ مجوز را برای این منطقه داریم البته ممکن است یک روز این کمتر شود اما نباید بیشتر از این عدد شود چون ظرفیت‌ها تعیین شده و تمام این اوراق سریال و کد دارند و یک ناظر هم از اداره کل حضور دارد همچنین به‌طور مداوم یک کارشناس آبزیان از سازمان محیط زیست و اداره کل محیط زیست استان مازندران هر سه ماه یک‌بار می‌آیند و در آب الکتروشوکر می‌زنند تا جمعیت ماهیان را بسنجند که آمارها نشان می‌دهد در این محدوده ۲۲ کیلومتری تحت حفاظت تعداد خال‌قرمزها در زمستان در هر متر مکعب به یک و نیم قطعه و در تابستان دو و نیم قطعه رسیده است.
مدیر مجموعه ماهیگیران غیرحرفه‌ای تاکید کرد: البته در هیچ‌جای دنیا نمی‌توان تخلف را به صفر رساند ما هم ادعا نمی‌کنیم که به صفر رسیده اما وضعیت بهتر شده است.
او گفت: بحث حفاظت از سال ۸۷ مطرح شد اما کار بهره‌برداری را از سال ۹۱ آغاز کردیم که از آن زمان تاکنون حدود چهار هزار و ۴۶۳ قطعه ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز از آب خارج و رهاسازی شد و ۹ هزار و ۱۱۰ قطعه ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان در سایزهای مختلف حتی تا ۱۳ کیلوگرم هم از آب خارج شده است.
او افزود: تمام ماهیگیرانی که وارد این منطقه می‌شوند کارت شناسایی خود را تحویل می‌دهند و خودروهای آنها در پارکینگ پارک می‌شود و به‌هیچ عنوان نمی‌توانند خودرو را کنار رودخانه ببرند، وقتی هم که کارشان تمام می‌شود پیش از آنکه به خودروی خود برسند ماموری که در محل مستقر است آنها را کنترل می‌کند و آمار رهاسازی‌ها را از روی عکس، فیلم و تاریخ به ما ارائه می‌دهند، بنابراین به ندرت ممکن است اتفاق بیفتد که ماهی بدون اجازه ما از منطقه خارج شود.
مبارزه بیولوژیک برای حفظ ماهی خال‌قرمز
همچنین کارشناس دفتر آبزیان سازمان حفاظت محیط زیست گفت: قزل‌آلای خال‌قرمز یعنی گونه بومی منطقه که هدف، حفاظت از آن است و قزل‌آلای رنگین‌کمان که همان‌گونه مهاجم است که سازمان حفاظت محیط زیست در نظر دارد با روش بیولوژیک قزل‌آلای رنگین‌کمان را از محل زیست خال‌قرمزها دور کند.
مجید خرازیان مقدم اظهار کرد: البته شاید ایده‌آل‌ترین کار برای اینکه این گونه مهاجم در رودخانه‌های ما نباشد، ساماندهی و مدیریت مزارع پرورش ماهی است که به‌خصوص در بالادست رودخانه هراز فعال هستند، این کار میسر نشد بنابراین راه دوم که همان مبارزه بیولوژیک است در پیش گرفته شد که آمارها نیز نشان می‌دهد که این روش جواب داده است، یعنی هدف از این حفاظت به این صورت است که به صیادان مجوز داده می‌شود گونه قزل‌آلای رنگین‌کمان که گونه مهاجم است و از کارگاه‌های پرورش ماهی فرار می‌کنند را بعد از صید از آب خارج و گونه قزل‌آلای خال‌قرمز را بعد از صید در آب رها کنند.
به‌گفته او طی این ۱۰ سالی که این روش اجرا می‌شود بیش از چهار هزار قطعه گونه قزل‌آلای خال‌قرمز گرفته شد و دوباره در زیستگاه رها شد و بیش از ۹ هزار گونه قزل‌آلای رنگین‌کمان که گونه مهاجم است صید و از آب بیرون کشیده شد.
جمعیت خال‌قرمز نسبت به رنگین‌کمان ۹ بر یک است
همچنین کارشناس آبزیان دفتر حیات وحش سازمان محیط زیست گفت: در واقع ۱۵ سال پیش این رودخانه و دریاچه انتهای آن به علت کمبود اکسیژن و تعداد ماهیان خال‌قرمز، مرده اعلام شده بود از این رو کار را از سال ۸۸ آغاز کردیم و تقریبا در هر فصل نمونه‌برداری داریم که نشان داد در این مدت موفقیت‌های خوبی به دست آمده است.
علی زمانی افزود: زمستان گذشته که نمونه‌برداری کردیم در هر متر مکعب یک و نیم قطعه ماهی خال‌قرمز داشتیم که رکورد خوبی است در حالیکه مثلا ۶ سالا قبل در بیشتر جاها صفر بود؛ سال ۸۸ که نمونه‌برداری می‌کردیم تعداد خال‌قرمزها خیلی کم بود یعنی بیشتر نقاطی که نمونه‌برداری می‌کردیم یک متر در یک متر، در نهایت رنگین‌کمان خارج می‌کردیم خال‌قرمزی موجود نبود اگر هم بود از هر ۱۰ نقطه ۹ تا رنگین‌کمان بود و یکی خال‌قرمز اما هفته گذشته که نمونه‌برداری تابستانه را انجام دادیم برعکس بود یعنی هر ۱۰ نقطه‌ای که نمونه‌برداری می‌کردیم ۹ تا خال‌قرمز بود یکی رنگین‌کمان که این نشان می‌دهد تعداد خال‌قرمز افزایش یافته است.
زمانی ادامه داد: دو تا سه سال پیش که در محدوده گزنک نمونه‌برداری کردیم خال‌قرمزی وجود نداشت یعنی تعداد خال‌قرمز در تمام نقاط گزنک و لاسم صفر بود هفته پیش که نمونه‌برداری انجام شد در لاسم تعداد رنگین‌کمان ما صفر بود، یعنی تمام نمونه‌هایی که برداشت کردیم خال‌قرمز بود همینطور در گزنک هم تعداد خال‌قرمز نسبت به رنگین‌کمان ۹ به یک بود.
او با اشاره به اینکه قرار است مزارع پرورش ماهی یک گونه خال‌قرمز به نام «بروک» را بیاورند تا پرورش دهند درباره تاثیر آن بر محیط زیست منطقه گفت: ورود یک گونه مهاجم به رودخانه باعث بروز مسائل زیادی مانند اشتراک در غذا و تداخل ژنتیکی می‌شود، برخی مطالعات نشان می‌دهد گونه بروک با رنگین‌کمان تداخل ایجاد می‌کند و گونه‌ای به نام «ببری» ایجاد می‌شود که بسیار خطرناک است.
زمانی درباره کنترل ماهیان قزل آلای رنگین کمانی برای خارج نشدن از حوضچه‌های پرورشی اظهار کرد: تقریبا می‌شود خروجی مزارع پرورش ماهی را کنترل کرد که به نظارت بسیار دقیقی نیاز دارد، شاید بیشتر این حوضچه‌های پرورش ماهی، حوضچه ترسیب یا لایه‌های خروجی را نداشته باشند این وظیفه شیلات است که نظارت کند البته سازمان محیط زیست به این مقوله ورود کرده است که امیدواریم در آینده نه چندان دور نتیجه خوبی داشته باشد.
ارسال دیدگاه