بررسی کیفیت آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای در ایران؛
بهبود سه پله‌ای رتبه آموزش فنی‌وحرفه‌ای ایران از نظر شاخص جهانی دانش
تهران (پانا) - توسعه آموزش‌های مهارتی یکی از سیاست‌های کلی برنامه توسعه کشور بوده که در سه بخش هنرستان‌های آموزش و پرورش، آموزش عالی (دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای و دانشگاه جامع علمی و کاربردی) و سازمان آموزش فنی وحرفه‌ای ارائه شده است.
به گزارش روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در آذر 1401 طی گزارشی به بررسی کیفیت آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای در ایران پرداخته که آنچه در زیر می‌آید بخش‌هایی از این گزارش درباره آموزش‌های مهارتی وزارت آموزش و پرورش است.
تعداد هنرستان‌ها و رشته‌ها
آمــوزش فنی‌وحرفه‌ای رســمی در وزارت آموزش‌وپــرورش در دوره متوسطه دوم در دو شاخه فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش ارائه می‌شود. طبق این گزارش، در سال تحصیلی 1400-1399، 2567 هنرستان شامل 42 رشته تحصیلی در شــاخه فنی‌وحرفه‌ای و 4437 هنرستان شامل 165 رشته تحصیلی در شاخه کاردانش دایر بوده است. رشته‌های تحصیلی کاردانش مبتنی بر شغل طراحی شده‌اند و هنرجویان با کسب مهارت‌های مربوط به یک شغل مشخص، آمادگی ورود به آن را پیدا می‌کنند؛ در حالی‌که رشته‌های تحصیلی شاخه فنی‌وحرفه‌ای مبتنی بر حرفه هستند و شایســتگی‌های مربوط به چند شغل مشابه و مرتبط به‌هم را در بر می‌گیرند. از این رو تعداد رشـته‌های تحصیلی کاردانش نسبت به فنی‌وحرفه‌ای بیشتر است.
هنرجویان
آن‌طور که در این گزارش آمده در بازه زمانی مورد نظر، تعــداد هنرجویان کاردانش نزولی و تعداد هنرجویان فنی‌وحرفه‌ای صعودی بوده اســت. نســبت مجموع هنرجویان به دانش‌آموزان دوره دوم متوســطه نیز در ســال تحصیلی 1392-1391 برابر با 5/36 درصد بوده اســت. این نسبت در سال تحصیلی 1393-1392 به رقم 5/41 درصد افزایش یافته؛ اما در سال‌های بعد روند نزولی را طی کرده و در سال تحصیلی 1400-1399 به عدد 0/35 درصد رسیده است. این در حالی است که براساس ماده (66) قانون برنامه ششم توسعه مقرر شــده بود که این نسبت تا پایان برنامه در سال 1400 به عدد 50 درصد افزایش یابد. بنابراین در حال حاضر آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای در ایران 35 درصد دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه و 12 درصد دانشجویان آموزش عالی را شامل می‌شود که با اهداف تعیین شده در قانون برنامه ششم توسعه به ترتیب 50 و 30 درصد فاصله دارد.
اعتبارات فنی‌وحرفه‌ای
ســهم اعتبارات آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارتی از کل اعتبارات فصول آموزشــی در ســال 1400 برابر با 6/8 درصد (کمتر از یک دهم اعتبارات آموزشی) بوده است. سهم اعتبارات آموزش فنی‌وحرفه‌ای از بودجه عمومی دولت در پنج سال اخیر از 41/1 درصد به 97/0 درصد کاهش یافته است. اعتبارات فصل آموزش فنی‌وحرفه‌ای و مهارت‌آموزی نسبت به تولید ناخالص داخلی ایران در ســال 1400 برابر با 2/0 درصد بوده است. این نسـبت برای اتحادیه اروپا برابر با 53/0 درصد (بیش از دوونیم برابر) است.
نسبت دانش‌آموزان فنی‌وحرفه‌ای به بقیه دانش‌آموزان
نسبت دانش‌آموزان فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش به کل دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه در حالی‌که هدف‌گذاری قانون برنامه ششم توسعه برای سال تحصیلی 1400-1399برابر با 50 درصد بود، در نهایت در سال 1400 به 35 درصد رسیده است. نسبت هنرجویان هنرستان‌های غیردولتی به کل هنرجویان در شاخه فنی‌وحرفه‌ای برابر با 48/6 درصد و در شاخه کاردانش برابر با 51/4 درصد است. استاندارد مصوب شورای عالی آموزش‌وپرورش برای این شاخص در دوره دوم متوسطه 18 درصد است.
درصد قبولی هنرجویان فنی‌وحرفه‌ای
درصد قبولی هنرجویان در سال تحصیلی 1400-1399 حدود 5 درصد کمتر از دانش‌آموزان شاخه نظری در دوره دوم متوسطه بوده است. در ســال تحصیلی 1397-1396 بیش از 13 هزار نفر در شاخه فنی‌وحرفه‌ای و 28 هزار نفر در شاخه کاردانش ترک تحصیل کرده‌اند. براســاس آمار اعلامی وزارت آموزش‌وپرورش، نسبت هنرجو به هنرآموز در حال حاضر برابر با 24 است. برای این شاخص استانداردی در سطح ملی تعریف نشده، اما مقدار آن در مورد کشورهای اتحادیه اروپا برابر با 12 است. کمتر از 10 درصد تربیت هنرآموزان از طریق دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی صورت می‌گیرد. حدود 97 درصد آموزشگران دانشــگاه فنی‌وحرفه‌ای به‌صورت حق‌التدریســی فعالیت می‌کنند و وضعیت استخدامی آن‌ها نامشخص است.
آموزش فنی‌وحرفه‌ای غیررسمی
48 درصد آموزش‌های مهارتی غیررسمی توسط مراکز دولتی سازمان آموزش فنی‌وحرفه‌ای و 52 درصد نیز توسط مراکز غیردولتی ارائه می‌شود. دوره‌های مهارتی غیررسمی در حوزه صنعت، کشاورزی و فرهنگ و هنر که هزینه‌بر هستند توسط مراکز دولتی ارائه می‌شود در حالی که مراکز غیردولتی بر حوزه خدمات تمرکز کرده‌اند. تنها 30 درصد از مهارت‌آموختگان پــس از گذراندن دوره‌های سازمان آموزش فنی‌وحرفه‌ای به اشتغال رسیده‌اند که از این مقدار 80 درصد در مشاغل مرتبط و 20 درصد نیز نامرتبط با دوره آموزشی بوده است.
جایگاه بین‌المللی
ایران 13 دوره در مسابقات جهانی مهارت شرکت کرده که در هیچ‌یک موفق به کسب مقام نشده و بهترین رتبه کسب شده، چهارم جهان بوده است. از نظر شاخص جهانی دانش GKI رتبه آموزش و تربیت فنی‌وحرفه‌ای ایران در سال 2021 در میان 154 کشور برابر با 54 به‌دست آمده و نسبت به سال 2020، سه رتبه بهبود یافته است.
اعتبارات آموزش و تربیت فنی‌وحرفه‌ای
در قوانین بودجه سالیانه تا سال 1394، در قوانین بودجه سنواتی اعتبارات آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای ذیل «فصل آموزش» آورده می‌شد؛ اما از سال 1395 به بعد فصل جداگانه‌ای برای «آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارت‌آموزی» در نظر گرفته شده است. مقدار اسمی اعتبارات آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای در سال‌های گذشته همواره رشد داشته است. اعتبارات آموزش فنی‌وحرفه‌ای در سال 1395 برابر با 721/4 میلیارد تومان بوده که تا سال 1400 به عدد 364/13 میلیارد تومان افزایش یافته و 8/2 برابر شده است.
سهم اعتبارات آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارتــی از اعتبارات آموزش و پژوهش در بازه زمانی 6 ساله اخیر از 26/9 درصد به 06/8 درصد کاهش یافته است. سهم اعتبارات آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارتی از کل اعتبارات فصول آموزشی (شــامل آموزش‌وپرورش عمومی، آموزش فنی، حرفــه‌ای و مهارتی آموزش عالی) در سال 1400 نیز برابر با 6/8 درصد بوده است. از میان سه زیرنظام آموزشی کشــور، زیرنظام آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارتی کمترین میزان اعتبارات آموزش و تحقیقات (کمتر از یک‌دهم) را به‌خود اختصاص داده است.
سهم اعتبارات آموزش فنی‌وحرفه‌ای از بودجه عمومی دولتی نیز در کل روند نزولی داشته و به زیر یک درصد افت کرده است. در بازه سال‌های 1400-1395 که منطبق بر دوره زمانی قانون برنامه ششم توسعه کشور است، با اینکه دولت موظف به افزایش سهم آموزش‌های مهارتی بوده، سهم اعتبارات آموزش فنی‌وحرفه‌ای از بودجه عمومی دولت از 41/1 درصد به 97/0 درصد کاهش یافته است.
ترک تحصیل هنرجویان
آخرین آمار منتشرشده از تعداد دانش‌آموزان ترک تحصیل کرده به تفکیک فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش مربوط به سال تحصیلی 1397-1396 است. شاخه کاردانش بیشترین نرخ ترک تحصیل دانش‌آموزی را در هر دو پایه دهم و یازدهم دارد. همچنین، کمترین نرخ ترک تحصیل مربوط به شاخه نظری است؛ بنابراین، نرخ ترک تحصیل در میان دانش‌آموزان هنرستانی بیشتر است. دلیل مهم آن‌هم هدایت سریع به‌سوی بازار کار است.
نسبت هنرجو به هنرآموز
نســبت دانش‌آموز به معلم یا هنرجو بــه هنرآموز به‌عنــوان یکی از شاخص‌های مهم کیفیت فرایند آموزش شــناخته می‌شود. در وزارت آموزش‌وپرورش، شــاخه‌های فنی‌وحرفــه‌ای و کاردانش تا حدی زیر ســایه شــاخه نظری قرار دارد و آمار تفکیکی هنرآموزان در سال‌های اخیر منتشر نشده است. آخرین آمار موجود در این رابطه مربوط به سال تحصیلی 1398-1397 است. در ســال تحصیلی 1398-1397 نســبت هنرجو به هنرآموز به‌طور میانگین در کل کشور در شــاخه فنی‌وحرفه‌ای برابر با16 و در شاخه کاردانش برابر با 18 بوده اســت. براساس اعلام وزارت آموزش‌وپرورش، مقدار فعلی این شاخص برای کل هنرستان‌های کشور برابر با 24 است که نشان‌دهنده بدتر شدن وضعیت این شاخص است.
در شاخه فنی‌وحرفه‌ای، اســتان‌های هرمزگان (20)، تهران (20)، سیستان‌وبلوچستان (19) و شهرستان‌های تهران (19) بالاترین نسبت هنرجو به هنرآموز را دارند. در شاخه کاردانش، بدترین وضعیت مربوط به استان‌های قم (25)، بوشهر (25)، هرمزگان (24) و خوزستان (24) بوده که به معنای تقسیم وقت محدود معلم در کلاس درس در میان تعداد بالایی دانش‌آموزان و کاهش کیفیت آموزش است.
سرانه دانش‌آموزی
در سال‌های 96 تا 1400 سرانه دانش‌آموزی شاخه فنی‌وحرفه‌ای از شاخه نظری کمتر بوده است (در سال 1399 به میزان 3 درصد) که این امر با ماهیت و میزان هزینه‌بری این آموزش‌ها تناسب ندارد.
تراکم هنرجویان در کلاس
میانگین کشوری تراکم در کلاس درس شاخه فنی‌وحرفه‌ای در دهــه اخیر به‌جز ســال تحصیلــی 1396-1395 همــواره فراتر از حداکثر مطلوب یعنی عدد 18 بوده است. شاخص تراکم کلاسی برای برخی از مناطق کشــور نامساعدتر نیز اســت؛ به‌عنوان نمونه، در سال تحصیلی 1400-1399 این شــاخص برای تهران برابر با 3/23 و برای شهرستان‌های تهران برابر با 5/24 بوده است. در شاخه کاردانش نیز با اینکه مقدار این شاخص در اغلب سال‌ها از دامنه حداکثر تجاوز نکرده، با این حال به استاندارد تعیین‌شده یعنی عدد 15 کاهش پیدا نکرده است.
رتبه‌بندی‌های جهانی
مسابقه بین‌المللی مهارت از سال 1971 تحت نظارت و برنامه‌ریزی سازمان جهانی مهارت برگزار می‌شود. در حال حاضر تعداد 83 کشور عضو این سازمان هستند. ایران برای نخستین بار در سال 1354 شمسی (1975 میلادی) در مسابقات جهانی مهارت که در کشور اسپانیا برگزار شد در هشت رشته و با هشت رقابت‌کننده شرکت کرد. ایران توانست در این مسابقات در سال 2007 مدال برنز، سال 2009 مدال نقره، سال 2011 مدال برنز، سال 2013 مدال نقره و برنز، سال 2015 مدال طلا و برنز، سال 2017 مدال برنز، سال 2019 نقره و برنز را کسب کند. بهترین رتبه کسب‌شده ایران در مسابقات جهانی مهارت، رتبه چهارم جهان در سال 2013 بوده که با سه نشان نقره، یک نشان برنز و 9 دیپلم افتخار به‌دست آمده است. تفاوت رتبه ایران در سال‌های 1978 و 2001 نشان می‌دهد که عدم مشارکت در رویدادهای مهارتی بین‌المللی در بازه زمانی یادشده تأثیر منفی بر جایگاه مهارت‌آموزی کشور گذاشته؛ اما این عقب‌ماندگی به‌تدریج در سال‌های بعد جبران شده است.
از نظر شاخص جهانی دانش، رتبه آموزش فنی‌وحرفه‌ای ایران در سال 2021 برابر با 54 در میان 154 کشور جهان بوده که نسبت به سال 2020 سه پله بهبود پیدا کرده است.
آسیب‌شناسی و راهکارهای پیشنهادی؛
پایین بودن منابع مالی آموزش فنی، حرفه‌ای و مهارتی
کمبود نیروی انسانی آموزشی
نبود شــاخص‌های مدون و داده‌های کافــی برای ارزیابی آموزش و تربیت فنی‌وحرفه‌ای
پایین بودن مشارکت بخش خصوصی در طراحی و ارائه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای
پایین بودن نرخ اشتغال و ارتباط شغلی مهارت‌آموختگان
کمبود فضاهای آموزشــی و تجهیزات کارگاهی و به‌روز نبودن آن‌ها
غلبه قوانین و مقررات دانشگاه‌های غیرمهارتی بر فعالیت دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای
افزایــش منابــع مالی از محــل اعتبــارات دولتی و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی
راهکارها
ارتقای جایگاه و منزلت آموزش‌هــای فنی، حرفه‌ای و مهارتی
ساماندهی تربیت نیروی انسانی
ایجاد نظام تولید و انتشار آمار و اطلاعات آموزش‌های فنی، حرفه‌ای و مهارتی
افزایش مشــارکت بخش خصوصــی در طراحی و ارائه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای
ایجاد واحدهای مشاوره شــغلی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش فنی‌وحرفه‌ای
ارتقا و روزآمدسازی فضاهای آموزشی و تجهیزات کارگاهی
ارزیابی و روزآمدسازی رشته‌ها و برنامه‌های درسی
تدوین آیین‌نامه به‌کارگیری و ارتقای ویژه اعضای هیئت علمی دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای
ارسال دیدگاه