آیین شب چله در خراسان جنوبی

در گاه شمار سنتی فصل زمستان به دو چله بزرگ 40 روزه و چله کوچک 20 روزه تقسیم می‌شود و شب یلدا به پایان فصل میوه‌ها و وداع با آن معروف است.
شب یلدا که در خراسان جنوبی از آن به عنوان شب چله یاد می شود همانند دیگر نقاط ایران دارای پیشینه طولانی است در چنین شبی مردم با حضور در شب‌نشینی‌های (آتشونی) طولانی در منزل بزرگترهایشان سعی دارند طولانی ترین شب سال را به بهترین نحو سپری کنند.
مردم تا آنجا که توان مالی داشته باشند انواع و اقسام میوه، آجیل و تنقل را می‌خرند و با برگزاری مراسمی خاص، به استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال می روند.
گرچه آیین های شب یلدا در گذر زمان دستخوش تغییر زیادی شده است اما در برخی مناطق کشور از جمله خراسان جنوبی تا حدودی آداب و رسوم این شب حفظ شده است.
برای برگزاری جشن شب چله خانواده‌ها سعی می‌ کنند تا حد امکان انواع میوه و آجیل محلی از جمله عناب، سنجد، توت خشک، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه، هندوانه، خربزه و انار را آماده و از مهمانان پذیرایی کنند.
خراسان جنوبی دارای آیین های خاصی در شب چله است که در ادامه به صورت مختصر به آن می‌پردازیم:

کف‌زنی شب چله
کف‌زنی از آیین‌های ویژه شب چله در خراسان جنوبی است البته کف‌زنی به معنای دست زدن و شادی کردن نیست بلکه نوعی دسر شیرین است که از گیاهی به نام « پشمه شویه» تهیه می شود.
در چنین شبی اعضای خانواده شامل فرزندان و اقوام نزدیک دور هم جمع شده و ریشه گیاهی به نام چوبک (بیخ) را در آب می‌خیسانند و بعد از چندین بار جوشاندن در ظرف سفالی بزرگی به نام « دتقار» می ریزند.
به هم زدن آب بیخ آنقدر ادامه می‌یابد تا مایع به دست آمده به کف تبدیل و سفت شود به همین دلیل مراحل تهیه کردن کف اصولا توسط مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» انجام می شود.
بعد از آماده شدن کف، آن را در بشقاب و دیس ریخته و با مخلوط کردن شیره شکر یا شیره انگور و تزیین مغز گردو و پسته از مهمانان پذیرایی می‌کنند، همچنین بخشی از کف تهیه شده را برای همسایگان، دوستان و آشنایان به عنوان هدیه ارسال می کنند.
علاوه بر خوردن کف، از این دسر خوشمزه برای سرگرمی شب‌چله نیز استفاده می‌شود به این ترتیب که گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن آن، کف ها را به سمت یکدیگر پرتاب کرده و کف را به سر و صورت یکدیگر می مالند و فضایی بسیار شاد و با نشاط و شبی بیاد ماندنی برای خود و دیگران به یادگار می گذارند.

شب‌چله‌ای عروس
شب چله ای عروس یکی دیگر از آیین سنتی خراسان جنوبی است بدین منظور که خانواده داماد سال اول ازدواج پسرشان برای عروس با رسم و رسوم خاص هدایای ویژه می‌فرستند.
خانواده داماد هدایای عروس را از جمله طلا (در صورت استطاعت مالی)، پارچه، لباس زمستانه، لباس‌های نو، گوشت، برنج، روغن، چای، شکر و انواع میوه و تنقلات را بر روی سینی های مخصوص گذاشته و با پارچه های رنگی روی آن را می‌پوشانند و به همراه اقوام نزدیک با دف زدن( دایره) و خواندن شعرهای محلی به سمت خانه عروس می روند.
خانواده های عروس و داماد دور هم جمع می شوند و با آواز و رقص های محلی مراسم شب چله را جشن می گیرند و برای عروس و داماد دعای سلامتی و تندرستی و زندگی گرم و پرامیدی را آرزو می کنند.

استقبالی با بوی معطر سپند
آیین شب چله در خراسان جنوبی بسیار ویژه برگزار می شود مادامی که کوچک تر ها برای ادای احترام به منزل پدربزرگ و مادربزرگ ها می روند مادر بزرگ خانواده با آتش سپند و بوی کندر و عطر گل محمدی به استقبال فرزندان و نوه های خود می آید.
مادر بزرگ سپند را برای دفع بلا و رفع گرفتاری ها دور سر همه می‌چرخاند، صدای صلوات و بوی سپند حال و هوای خاصی به شب سرد چله می‌دهد و لبخند را بر لب بزرگ و کوچک تداعی می کند.

شب چله و صله رحم ویژه آن شب
حسن مراسم شب یلدای خراسان جنوبی این است که در کمال سادگی و در جمع گرم خانواده های فامیل انجام می شود.
بزرگ ترها به تعریف قصه های قدیمی می پردازند و کوچکترها شعرهای کودکانه می خوانند هر کدام جذابیت خاص خودش را دارد همچنین جوانان با گرفتن فال حافظ و دکلمه خوانی های زیبا به دنبال سرنوشت خویش هستند.
بازی ‌های دسته جمعی مانند گل یا پوچ، طرح معما و چیستان و بازگویی خاطرات و داستان‌ های قدیمی از دیگر مراسم شب یلدا در بیرجند و سایر شهرستان‌‌های خراسان جنوبی است.

سردی چله، گرمی کرسی
بر پا کردن کرسی‌های ذغالی که اکنون به کرسی برقی تبدیل شده است یکی دیگر از ویژه گی های شب چله مردم خراسان جنوبی است که با آن به استقبال فصل سرد زمستان می روند.
در گذشته مرسوم بود یک سینی بزرگ به نام مجمعه (سینی مسی بزرگ) بر روی کرسی گذاشته می شد و انواع میوه های و تنقلات روی سینی چیده می شد همه فامیل گرد کرسی حلقه زده و افسانه های قدیمی، به لهجه محلی «اوسونه» تعریف می کردند.

شب چله و طعم گوشت داغ فراموش نشدنی
یکی دیگر از آداب و رسوم مردمان خراسان جنوبی به ویژه در مناطق روستایی این است که از ماهها قبل تعدادی گوسفند را پروار می کنند و برای مصرف زمستان آن را ذبح می کنند اما یکی از گوسفندهای پروار مخصوص در شب چله ذبح می شود.
قبل از مراسم شب چله گوسفند ذبح می شود و گوشت آن را خرد کرده و در ظرف مخصوصی به نام دیگ ریگی (دیگ چدنی) سرخ می کنند و بعد از پخته شدن گوشت داغ را با نان های محلی میل می کنند.
در زمان حال هر چند زندگی ماشینی و شبکه های مجازی سبب ایجاد فاصله میان مردم با سنت و آیین های گذشته شده است اما مردمان برخی مناطق هنوز تعصب خاصی بر حفظ آیین و رسوم خویش دارند و بر ماست تا آیین فراموش شده استان را احیا کنیم.
شب چله امسال شاید مادر بزرگ ها و پدر بزرگ های زیادی بینمان حضور فیزیکی نداشته باشند اما همین آداب و رسوم خاص است که یادشان را برای همیشه در اذهانمان زنده نگه می دارد.
از طرفی دیگر، سال هاست برف و باران از شب های چله خراسان جنوبی خداحافظی کرده است و هر ساله زندگی های مدرن سبب می شود تعداد غایب های این شب بیاد ماندنی بیشتر شود که برف و باران هم یکی از این غایب هاست.
یلدا هر سال تکرار می شود و نوید بهار را برایمان به ارمغان می آورد اما سالهاست که نه سرما، سرمای قدیم و نه برف مهمان شب های چله منطقه خراسان جنوبی است.