راه و رسم درس خواندن به سبک قجری با کتاب‌های چاپ سنگی

این روزها که صنعت چاپ دیجیتال دنیای نشر را به تسخیر خود درآورده شاید دیدن کتاب‌هایی در نمایشگاه «سرآغاز آموزش جدید در ایران» که روزگاری با خطوط نستعلیق و نستعلیق شکسته و نسخ مطالب درسی را در اختیار دانش‌آموزان و دانشجویان قرار می‌دادند هم تا حدی نامانوس و البته هیجان‌انگیز باشد. نامانوس ازین نظر که خواندن این خطوط شکسته برای خواننده امروزی که به انواع فونت های ساده و دیجیتال عادت کرده کمی دشوار است و هیجان‌آور به این سبب که مطلبی کاملا مشابه آنچه دانش‌آموزان امروز در مدارس می‌خوانند و می‌آموزند را بیش از صد سال پیش دانش‌آموزی در دوره قاجار در مدرسه رشدیه تبریز، شوکتیه بیرجند یا سعادت بوشهر خوانده است و آموخته است.

چاپخانه‌ها و ناشران سنگی

دارالطباعه مدرسه دارالفنون، مطبعه میرزا علی اصغر، آقا اسماعیل تاجر کتابفروش، کتابخانه علمی، مطبعه مشهدی حسن آقا، مطبعه دولتی، گنج دانش، حسین مصدق و محمدحسین تاجر کتابفروش، مطبعه فاروس، خلیل سرتیپ، علمیه اسلامیه مصدق، کارخانه کربلایی محمدحسین طهرانی و دارالطباعه خاص همایونی، اسامی ناشرانی است که طی سال‌های 1292 قمری (1875 میلادی، 1253 شمسی) تا 1343 قمری (1924 میلادی، 1303 شمسی) در نشر کتاب های درسی چاپ سنگی در ایران مشغول به فعالیت بودند و نامشان در صفحه نخست این کتاب‌ها درج شده است.

کتاب‌های به نمایش گذاشته‌شده در این نمایشگاه در موضوعات پزشکی، داروسازی، حساب، هندسه، زبان و ادبیات فارسی و زبان فرانسه، زبان عربی، تاریخ و جغرافیا برای دانش آموزان دوره ابتدایی تا دانشجویان به تحریر درآمده است.

تدریس کتاب‌های عربی در مدارس فارسی‌زبان ایران

یکی از موضوعات جالبی که در بازدید از این نمایشگاه جلب نظر می‌کند حضور عناوین متعددی از کتاب‌های عربی در نظام آموزشی نوین ایران است. «مدارج القرائه و هو اسلوب مستحدث لتسهیل تعلیم القرائه»، «عمده الصروف»، «الدروس النحویه لتلامذه المدارس الابتدائیه» از جمله کتاب‌هایی است که در تعلیم زبان عربی در مدارس قدیم مورد استفاده قرار گرفته است.

جالب‌تر از آن کتاب‌های فارسی‌زبان با عناوین عربی است که شمار بالایی از کتاب‌های درسی آن دوره را تشکیل می‌دهد. کتاب‌های «حفظ الصحه»، «جواهرالحکمه ناصری»، «اصوال الحساب فی علم السیاق»، «شرح ارشادالحساب» برای کلاس های پنجم و ششم ابتدایی، «دروس الاشیاء» برای شاگردان مکاتب، ترجمه «تربیه البنات برای تعلیم و تعلم اناثیه» کلاس دوم، «تعلیمات ابتدائیه و ضیاءالعیون» همگی نام کتاب‌های درسی فارسی‌ای است که در مدارس ابتدایی و دبیرستان‌های عصر قاجار تدریس می‌شد.

نام‌های پرفروغ بر تارک کتاب‌های درسی چاپ سنگی

در میان کتاب‌های درسی چاپ سنگی عهد قاجار که همگی از گنجینه کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران انتخاب شده‌اند، نام آشنای یک مولف بر جلد تعدادی از این کتاب‌ها جلب توجه می‌کند. محمدعلی فروغی معروف به ذکاء الملک، اندیشمند، مولف و مترجم و سیاستمدار ایران که علاوه بر سال‌ها فعالیت در عرصه سیاست در مقام وکیل مجلس شورای ملی، وزیر و نخست‌وزیر در عصر قاجار و پهلوی، کوله‌باری از تحقیق و ترجمه و تالیف را نیز در کارنامه خود دارد.

فروغی که به تعبیر بسیاری از صاحب‌نظران از ستون‌های ادبیات معاصر فارسی به شمار می‌رود، علاوه بر آثاری چون سیر حکمت در اروپا، اصول علم ثروت ملل، حقوق اساسی، تاریخ مختصر ایران و تصحیح دیوان شاعرانی چون سعدی و خیام، حضور پرنگی نیز در تالیف کتاب‌های درسی زمانه خود از دوره ابتدایی تا مدارج آموزش عالی داشته است. تاریخ ایران برای دوره ابتدایی، تاریخ ملل قدیمه مشرق و تاریخ مختصر دولت قدیم روم از جمله کتاب‌های فروغی است که در مدارس نوین ایران تدریس می شدند.

حبیب‌الله آموزگار، عبدالعظیم قریب، صمصام‌السلطنه، علی ناظم‌العلوم و میرزا عزیزالله خان منشی از دیگر مولفان کتاب‌های دوره آغازین آموزش و پرورش نوین در ایران هستند که نامشان در شناسنامه کتاب‌های درسی چاپ سنگی خودنمایی می‌کند.

مفاهیم در سیر تطور کتاب درسی

امروز که ما با کوله‌بار بیش از یک قرن تجربه در زمینه کتاب درسی این جاده پرسنگلاخ را طی می‌کنیم، بی‌گمان تغییر و تحول کتاب‌های درسی طی این زمان تنها به تغییر کاغذ و فونت و رنگ و کیفیت چاپ خلاصه نشده است بلکه با پیشرفت دانش مفاهیم جدیدی وارد نظام آموزشی شده، گزاره‌های علمی بسیاری اصلاح شده و در نهایت موضوعاتی از کتاب‌‌های درسی حذف و یادگیری آنها منسوخ شده است. درکنار مفاهیم و ارزش‌های جدیدی که هر ساله وارد بافت فرهنگی و اجتماعی جامعه و به تبع آن وارد کتاب‌های درسی می‌شود، بسیاری از مفاهیم و رویدادها در علوم پایه، زبان و ادبیات، تاریخ و جغرافیا و فلسفه ثابت مانده و تغییرات تنها در نحوه بیان و آموزش این علوم ایجاد می‌شود. در واقع زبان رایج تکلم و زبان یادگیری و یاددهی و نحوه انتقال مفاهیم است که دستخوش تغییر می‌شود.

آشنایی با دگرگونی در نحوه انتقال مفاهیم درسی یکی از جاذبه‌های نماشگاه «سرآغاز آموزش جدید در ایران» به شمار می‌رود. برای نمونه خالی ار لطف نیست تحول تعریف استوانه به عنوان یکی از مفاهیم درس هندسه در دو کتاب درسی با فاصله زمانی 105 ساله مرور شود. کتاب «اصول هندسه دوره ابتدایی» تالیف سال 1327 قمری (1909 میلادی، 1287 شمسی) استوانه را چنین تعریف کرده است: «استوانه حجمی است که دو قاعده‌اش دو دایره متساویه و متوازیه باشند و خط واصل مابین دو مرکز دو دایره را محور یا ارتفاع استوانه گویند.» این در حالی است که کتاب «هندسه 1 سال دوم تجربی و ریاضی» تالیف سال 1392 شمسی این تعریف را برای یاددهی به دانش‌آموزان برگزیده است:‌ «استوانه شکلی فضایی شبیه منشور است که قاعده‌های آن به جای چندضلعی دو دایره همنهشت هستند. اگر محور استوانه یعنی پاره خطی که مرکزهای دو قاعده را به هم وصل می‌کند بر قاعده عمود باشد، استوانه را قائم و درغیر این صورت آن را مایل می‌نامند.»

علاقه‌مندان به دیدن نمایشگاه «سرآغاز آموزش جدید در ایران» می‌توانند تا نوزدهم دی‌ماه در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت 8 تا 16 از این نمایشگاه واقع در طبقه همکف کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران بازدید کنند.

گزارش تصویری پانا از نمایشگاه «سرآغاز آموزش جدید در ایران»