ضرورت و فلسفه وجودی بهداشت مدارس

بهداشت مدارس طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت مجموعه اقداماتی است که به منظور تشخیص، تامین، حفظ و ارتقاء سالمت جسمی، روانی و اجتماعی دانش آموزان و کارکنان مدارس که به نحوی در ارتباط با دانش آموزان قرار دارند تحت راهنمایی و سرپرستی مسئولان مدرسه به اجرا در می آید.

هدف کلی بهداشت مدارس اعتلای سطح سلامت دانش آموزان و کارکنان مدارس و خانواده دانش آموزان از طریق افزایش سطح آگاهی های بهداشتی، ایجاد نگرش مطلوب، تغییر رفتار و تسهیل دسترسی دانش آموزان به خدمات بهداشتی، مشارکت نیروی دانش آموزی، کارکنان مدارس و اولیاء دانش آموزان می باشد.

مدارس به عنوان پایگاه گسترده، جمعیت وسیعی از کودکان را در بر گرفتـه و نقـش مهمی در انتقال اطلاعات بهداشتی به دانش آموزان، خانواده و جامعـه بـه عـهده دارنــد. کودکــان، والدیــن، رهبران و تصمیم گیرندگان آینده کشور هستند و سلامت آنها در گرو دسترسی به اهداف آموزشــی و بهداشتی مناسب است.

نتایج بررسی های مختلف بیـانگر تفـاوت در رفتارهای بهداشتی کودکانی که آموزش بهداشـت را در مـدارس دریـافت کرده انـد و آنــانی کــه از فعالیت های مربوط بــه خدمـات بهداشـت مـدارس بی بهره بوده اند، می باشد. در ایــن رابطـه ایلیکـا و ابیونو به ایــن نتیجـه دسـت یـافتند کـه آمـوزش بهداشت موجب تغییر رفتار دانش آموزان شده است .طبق مطالعات به عمــل آمـده تحقق اهداف آموزشـی مـدارس در گِـرو سـلامت جسمی و روانی کودکان می باشد. به همیــن دلیـل امروزه تمایل زیادی به تغییر شیوه زنـدگی جهت انجام رفتارهـای بهداشـتی صحیـح در بیـن مردم به وجود آمده است. لــذا بـرای ایـن کـه افراد یک جامعه از عادات بهداشتی و سبک زندگی سالمی برخوردار باشند، لازم است که رفتارهـای بهداشـتی آنـان در زمـان مناســـب یعنــی دوران کودکی شکل داده شود.

مربی بهداشت پل مطمئن بین سلامت روان و جسم از یک طرف و آموختن علم، دانش و پرورش استعدادها از طرف دیگر هستند که این دو لازم و ملزوم هم هستند. هر انسانی در هر سن و شغلی همان قدر که به غذا نیاز دارد به تندرستی، حفظ و ثبات روان و جسم نیازمند است.

این الزامات حیاتی از اوان کودکی و آموزش ابتدایی حکم پرونده وضعیت صحت و بهداشت هر فرد را دارد که نخست در محیط خانواده و سپس در متن مدرسه، پیوسته باید مراقبت شود. فلسفه لزوم وجود مربی بهداشت در مدارس، به نوعی آشکارکننده این است که دانش آموز باید هیچ گونه مشکل روحی و جسمی نداشته باشد تا بتواند الفبای علم و دانایی و پیشرفت را سرمایه آتی خود کند.

کودکان بخش مهمی از جمعیت پویا و آینده ساز کشور را تشکیل می دهند و در عین حال قشر آسیب پذیر جامعه هستند. بنابراین، مراقبت بهداشتی آنان اگرچه از نظر درجه بندی ها یکسان نیست اما برای همه دانش آموزان مدارس صرف نظر از اختلالات آب، هوا و مناطق جغرافیایی، مسایل همسان و نقطه نظرهای مشترک وجود دارد به طوری که در اکثر کشورهای جهان مراقبت های بهداشتی دانش آموزان و آموزش آنها از اهم مسایل ویژه بهداشتی است و مورد توجه مسئولان کشورهای مختلف قرار دارد. لذا ضرورت و فلسفه وجودی مربی بهداشت در مدارس ناشی از این واقعیت است که دانش آموزان اکثریت بزرگی از جمعیت کشور را تشکیل می دهند و به دلیل کامل نشدن مهارت ها و شرایط سنی، آسیب پذیر و در معرض ابتلا به بیماری های عفونی خطرناک و حوادث مختلف می باشند. بنابراین، نیاز به توجه و تأمین بهداشت دارند که این امر در ارتقاء سطح بهداشت جامعه هم نقش اساسی دارد.

بهداشت مدارس، در برگیرنده پست هایی است که متصدیان آنها، تحت نظارت کلی، به انجام معاینات اولیه و آزمایش های ساده، مراقبت و پایش سلامت و بهداشت دانش آموزان، تشکیل اتاق بهداشت طبق استانداردهای لازم در مدارس، آموزش بهداشت، بهسازی محیط و خدمات بهداشتی درمانی در واحدهای آموزشی، شناسایی و جداسازی دانش آموزان بیمار و معرفی آنان به مراکز بهداشتی و درمانی می پردازند یا سرپرستی، طرح ریزی و هماهنگی امور مرتبط با بهداشت مدارس را بر عهده دارند.

ضرورت و فلسفه وجودی بهداشت مدارس ناشی از این واقعیت است که دانش آموزان اکثریت بزرگی از جمعیت کشور را تشکیل می دهند و به دلیل شرایط سنی و کامل نشدن مهارت ها و آسیب پذیر بودن، در معرض ابتلا به بیماری های عفونی خطرناک، حوادث، سوانح و خشونت ها مختلفی هستند، بنابـراین نیاز به توجه و تامین بهداشت سلامت دارند که این امر در ارتقاء سطح بهداشت و سلامت جامعه و مملکت عزیزمان نقش اساسی خواهد داشت.

۷۴ سال پیش در سال ۱۳۱۵ آیین نامه بهداری مدارس در دو فصل و ۲۱ ماده تصویب می شود و نام «صحیه» به بهداری آموزشگاه ها تغییر می یابد. در سال ۱۳۵۰ به منظور تربیت نیروی انسانی، مدارس عالی بهداشت در تهران و استان های خراسان، اصفهان، آذربایجان شرقی و فارس تاسیس می شود و برای نخستین بار دوره ۲ساله آموزش مراقبان بهداشت برقرار می شود و تا سال ۱۳۵۷ حدود ۷۰۰۰نفر مراقب بهداشت جذب وزارت آموزش و پرورش می شوند. اما هدف کلی ایجاد بهداشت مدارس، آموزش و پرورش کودکانی متعادل و سالم است که دارای رشد طبیعی باشند و هیچ گونه اختلالی در آنان از لحاظ فکری، جسمی و عاطفی مشاهده نشود.

دفتر سلامت وزارت آموزش و پرورش با طرح این وجه تسمیه، سیر تحولات علمی توسعه پروسه بهداشت در مدارس کشور، در مقطع زمانی کنونی تعریف اهدافش با محوریت مراقبان بهداشت در مدارس، گویای این است که کودکان و نوجوانان به عنوان آینده سازان کشور سلامت جسمی، روانی و اجتماعی شان تضمین کننده سلامت حال و آینده جامعه است.

بنابراین توجه به بهداشت این بخش عظیم از جمعیت کشور از اهمیت ویژه ای برخوردار است. علاه بر این که پایه گذاری رفتارهای بهداشتی در این سنین صورت می گیرد. با این توجه می توان گام بزرگی در پیشگیری از بیماری ها در سنین بالاتر که هزینه زیادی را بر جامعه تحمیل می کند، برداشت.

از زمان پیدایش مدارس جدید در ایران، نقش مؤثرمربیان بهداشت در مدارس و برنامه‌های کلان بهداشتی مدارس بیش از پیش اهمیت یافته و جمعیت دانش‌آموزی ایران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سلامت و بهداشت جامعه مورد توجه قرار گرفته است.

درگــذشته‌ قانونگذاران با توجه به اهمیت حفظ سلامت و بهداشت دانش‌آموزان به‌عنوان مهم‌ترین هسته اجتماعی، جایگاه مربیان بهداشت را در مدارس به مثابه یک ضرورت حیاتی تثبیت کردند.

مربیان بهداشت که پس از فراگیری دوره‌های آموزشی و مهارت‌های لازم در تمام طول سال تحصیلی نقش پراهمیت کنترل بهداشت وسلامت دانش‌آموزان را عهده‌دار بوده اند، سهم عمده‌ای درپیشگیری از بیماری‌های مسری در مدارس، شناسایی بیماری‌های نهفته دانش‌آموزان و همچنین پیشگیری از بروز و گسترش آفات خطرناکی مثل شپش و ایدز در مدارس دارند.

متأسفانه سال‌ها بود به دلایل نامعلوم جایگاه قانونی مربیان بهداشت در مدارس حذف و دانش‌آموزان از داشتن مربی بهداشت محروم بودند و با هیچ تدبیر و اقدامی نتوانستند این کمبود حیاتی را در مدارس برطرف کنند.

طرح غربالگری برای شناسایی بیمــاری‌ها و آسیب‌هــای جسمی دانش‌آموزان که سال‌هاست وزارت بهداشت و درمان بر آن تأکید می‌ورزد، بدون حضور مؤثر و مداوم مربیان بهداشت مدارس، بازدهی لازم را ندارد و نتایج این کاستی را در رشد بیماری‌های دهان و دندان در مدارس می‌توان یافت.

حجم کاری زیاد مربیان بهداشت از جمله:اجرای طرح آهن یاری، تدریس کتاب بهداشت و سلامت، غربالگری و معاینه منظم دانش آموزان( قد، وزن، بینایی، شنوایی، بیماریابی، محاسبه رشد و نمو دانش آموزانbmi ، نظارت و کنترل بر نحوه تغذیه دانش آموزان(مواد غذایی بوفه مدرسه)، اطلاع رسانی به اولیاء دانش آموزان در مورد پیگیری بیماری فرزندانشان، کنترل و پیشگیری از بیماری های واگیر وغیر واگیر، نظارت بر توزیع شیر مدرسه، برگزاری مناسبت های بهداشتی( مانند: هفته بهداشت و روان، مانور زلزله، روز هوای پاک و...) انجام کمک های اولیه در مورد دانش آموزان آسیب دیده ، نظارت و رسیدگی به بهداشت و نظافت دانش آموزان ومدرسه، آموزش بهداشتی لازم به همکاران، دانش آموزان و اولیاء آنها ، هماهنگی با حلال احمر جهت برگزاری کلاس های کمک های اولیه، پیگیری تعمیرات مدرسه برای جلوگیری از حوادث غیر مترقبه، نظارت بر کار پرسنل خدماتی مدرسه ، برگزاری کلاس های مهارت زندگی و...) یک مربی بهداشت و سلامت در مدرسه، کاریک درمانگاه بهداشتی و درمانی را با آن همه نیرو و امکانات به طور کامل انجام می دهد.

برخی دیگر از وظایف و مسئولیت های مربی بهداشت در مدارس:

- انجام برنامه های مدون و تحلیل پایش عملکرد مراقبان سلامت مدارس.
- برنامه ریزی براساس نیازهای نیروی انسانی مدارس در خصوص مراقبان سلامت مدارس.
- تهیه و تنظیم آمارهای بهداشتی واحد آموزشی و استخراج نتایج آن جهت برنامه ریزی بهینه پیشرفت روند فعالیتهای مربوطه
- نظارت بر نحوه تغذیه دانش آموزان در داخل آموزشگاه .
- تنظیم برنامه شرکت دادن دانش آموزان در مسایل بهداشتی با همکاری مدیریت آموزشگاه(تشکلهای دانش آموزی بهداشتیاران - پیشگامان و....)
- اجرای دقیق آیین نامه هاو دستورالعمل ها و بخشنامه های مربوط به امور بهداشتی آموزشگاه و دانش آموزان (ستادی واستانی)
- مشارکت در شناخت مشکلات بهداشتی دانش آموزان و معرفی آنان به مراکز بهداشتی ودرمانی با هماهنگی مدیریت آموزشگاه .
- مشارکت در آموزشهای مقدماتی و لازم بهداشتی به دانش آموزان به منظور استفاده بهینه در مواقع اضطراری.
- مشارکت در تهیه و تامین لوازم اولیه بهداشتی مورد نیاز آموزشگاه و فعال نمودن این واحد با هماهنگی مدیریت یا معاونین آموزشگاه(تجهیز اتاق بهداشت)
- تهیه وتنظیم گزارشات و ارائه آن به مقامات ذیربط به منظور تامین بهداشت مدرسه .
- رعایت کلیه ضوابط و مقررات آموزشی، تربیتی و بهداشتی و اصول و موازین اسلامی در انجام وظایف محوله .
- کنترل و نظارت بر بهداشت پایگاه تغذیه سالم (بوفه )مدارس و عوامل اجرایی آن .
- همکاری با مدیر یا معاونین و سایر کارکنان آموزشگاه در زمینه مربوط به شغل مورد تصدی.
- کنترل وضعیت بهداشتی دانش آموزان واحدهای آموزشی و آشنا نمودن آنان با امور بهداشتی .
- اقدام به انجام کمک های اولیه در موارد اورژانس در صورت لزوم .
- شناخت مشکلات بهداشتی دانش آموزان و اقدام برای بر طرف کردن آنها با همکاری سایر مربیان و مدیریت آموزشگاه .
- شرکت در کلاسهای آموزش بهداشتی به منظور افزایش و ارتقاء سطح علمی مربوط .
- توجیه و تبیین مسائل بهداشتی و آموزش بهداشت فردی و محیطی به کلیه همکاران و اولیاء دانش آموزان.
- آموزش مسائل بهداشتی از طریق سخنرانی و استفاده از وسایل کمک آموزشی از قبیل فیلم و اسلاید و …..
- شرکت درجلسات مخصوص مربیان بهداشت مدارس که در سطح استان یا مناطق توسط مدیریت های آموزش و پرورش جهت هماهنگی .
- ایجاد ارتباط تنگاتنگ با مراکز بهداشتی درمانی و امور کنترل و پیشگیری بیماریهای واگیر و غیر واگیربا هماهنگی مدیر آموزشگاه.
- کنترل و مراقبت بهداشت فردی دانش آموزان و جدا نمودن دانش آموزان بیمار.
- گزارش موارد بیماری های واگیر و معرفی بیماران به مراکز درمانی.
- اقدام به تشکیل پرونده بهداشتی برای دانش آموزان (شامل شناسنامه سلامت و...)
- اهتمام در نصب پوستر یا تراکت یا عکس های بهداشتی در مکانهای مناسب مدرسه به منظور انتقال معلومات بهداشتی به دانش آموزان .
- اهتمام در تهیه و ارایه فیلمها واسلایدهای بهداشتی با هماهنگی و همکاری مدیریت آموزشگاه جهت آشنا نمودن دانش آموزان به مسائل بهداشتی .
- پاسخگویی به سوالات دانش آموزان و هدایت و راهنمایی آنان در زمینه مربوطه .
- تشکیل جلسات آموزشی در زمینه مسائل بهداشتی با شرکت اولیاء دانش آموزان با هدف آگاه سازی والدین از مسایل بهداشتی و آشنایی با تجربیات والدین.
- شرکت فعال در دوره های کارآموزی، مهارتی و آموزشی در جهت ارتقاء معلومات و توانمندیهای شغلی و بکارگیری نتایج آن در انجام وظایف محوله.
- مشارکت در تحقیقات کاربردی در عرصه نظام سلامت در شغل مربوطه.
- و....

یعنی وظیفه یک درمانگاه را یک مربی بهداشت در مدارس انجام می دهد. جالب است بدانید فعالیت هایی که مربیان بهداشت در مدارس انجام می دهند حق الزحمه آنرا وزارت بهداشت دریافت می کند مانند طرح مروج سلامت مدارس، طرح وارنیش، طرح مبارزه با پدیکلوز یا شپش، طرح های زیست محیطی، طرح آهن یاری و... در صورت ارجاع دانش آموزان به پزشک های وزارت بهداشت از هر دانش آموز هم حق ویزیت دریافت می کنند و سالهاست که حق مربیان بهداشت مدارس را به حساب وزارت بهداشت واریز می کنند؛ در صورتی که در این چند سال به خاطر ورود مربیان بهداشت متخصص به مدارس شاهد تحولات خوبی در این بخش بوده ایم و خودشان همه فعالیت ها را انجام می دهند و کارشناسان وزارت بهداشت به خاطر تهیه گزارش از فعالیت های مربیان بهداشت در مدارس حق الزحمه آن چنانی هم دریافت می کنند؛ واقعا مظلومیت مربیان بهداشت مدارس آموزش و پرورش تا کجا؟؟

هر برنامه ای را که مربی بهداشت در مدارس اجراء می کند در نهایت به خاطر ارائه گزارش از طرف کارشناسان وزارت بهداشت به نام آنها تمام می شود و در این چرخه آموزش و پرورش بویژه مربیان بهداشت مدارس مظلوم واقع شده اند.

دخالت های بی جای برخی از مدیران و معاونان ناآگاه مدارس در امر سلامت دانش آموزان، که کاری تخصصی، علمی و فنی است هم باعث آسیب دیدن دانش آموزان شده و هم باعث بی انگیزگی این قشر زحمت کش در مدارس خواهد شد.

متاسفانه از این بخش(بهداشت مدارس) به خوبی پشتیبانی نمی شود و اگر هم کار و یا فعالیتی انجام می شود با تلاش و کوشش مربیان بهداشت مدارس است و به علت نبود پشتیبانی علمی، تخصصی و اداری از این قشر زحمت کش هر کس هربلایی دوست دارد بر سر آنها می آورد(نمونه اش ساعت کاری زیاد بدون دریافت اضافه کار و عدم استفاده مربیان از مزایای بالای20 سال خدمت از تقیل ساعت کاری و...) و کسی هم پاسخگونیست، نه اینکه اصل در آموزش و پرورش دانش آموزان و مدارس هستند و حوزه های ستادی کار پشتیبانی علمی، پژوهشی و اداری از مربیان بهداشت مدارس بر عهده دارند یعنی آنها باید در خدمت مدارس باشند نه اینکه در اتاق های در بسته نشسته و برای آن مربی بدبختی که در مدارس با هزار و یک مشکل روبرو است، بخشنامه و کارهای زاید بتراشند.
بنابراین با توجه به تراکم کاری بسیار بالای مربیان بهداشت در مدارس پیشنهاد می شود:

- کاهش ساعت کاری از 30 ساعت به 24 ساعت در هفته مانند مربیان پرورشی و مشاوره
- استفاده از قانون کاهش ساعت کاری بعد از 20 سال کار
- تغییر رسته شغلی و تبدیل وضعیت از مربی به معاون بهداشت و سلامت و یا دبیر، هنرآموز و یا آموزگار در مدارس(با توجه به اینکه حرفه کاری آنها فنی و تخصصی است و با سلامت جسم و روان دانش آموزان سر و کار دارد).
- بر قراری حق لباس مربیان بهداشت مدارس(متاسفانه سال هاست که از حق لباس مربیان بهداشت خبری نیست و هرموقع که مراجعه می کنی جواب درستی دریافت نمی کنی).
- پرداخت اضافه کار به مربیان بهداشت مدارس( با توجه به حجم کاری زیاد و شرح وظایف آنها)
- برگزاری دوره های آموزشی مشترک با وزارت بهداشت برای مربیان بهداشت مدارس
- فراهم کردن امکانات مورد نیاز مربیان بهداشت در مدارس؛ متأسفانه امکانات بهداشتی در بسیاری از نقاط کشور ما یا وجود ندارد و یا اگر هست خیلی کم است، از این رو همه ساله شاهد بیماری‌های واگیردار زیادی هستیم که گریبان کودکان ما را می‌گیرد. بنابراین، مواردی که گفته شد جزء حداقل‌های بهداشتی یک واحد آموزشی است که به راحتی با امکاناتی ساده می‌توانیم جلو شیوع بسیاری از بیماری‌های واگیردار را بگیریم.
- از به کارگیری نیروهای غیر متخصص مانند دبیران غیر مرتبط در امر بهداشت مدارس به شدت جلوگیری شود.

کودکان سرمایه های اصلی هر کشوری می باشند و پرورش آنها از اهداف اصلی برنامه های توسعه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می باشد. برای دستیابی به اهداف توسعه باید تامین بالاترین سطح سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی کودکان به عنوان ضرورت و اولویت برنامه های توسعه ای مورد توجه قرار گیرد. بعد از خانواده مدرسه مهمترین نقش را در سلامت کودک دارد.رعایت حقوق هر دانش آموز پیرامون داشتن آب سالم و پاکیزه، سیستمهای دفع بهداشتی مناسب و همچنین آموزش بهداشت یکی از مهمترین مسائلی است که سیاستگزاران و مدیران مدارس می بایست به آن توجه داشته باشند بسیاری از دانش آموزان مدارس امروزه به آب نوشیدنی سالم دستشویی های بهداشتی و آموزش بهداشت دسترسی دارند و تجربیات به دست آمده از سالهای گذشته می تواند به خوبی به منظور حمایت از برنامه های بهداشتی مدارس که باعث بهبود سلامت و تندرستی دانش آموزان و افزایش یادگیری آنان می شود، به کار رود.روش پژوهش: این مقاله به روش مطالعه توصیفی و کتابخانه ای به اهمیت نظافت و بهداشت در مدارس و تاثیرات آن بر روی سلامت دانش آموزان می پردازد.بحث و نتیجه گیری: نبود اطلاعات کافی و مناسب در مورد بهداشت مدارس و حفظ و ارتقاء تندرستی دانش آموزان، مانع بزرگی در برابر تامین حقوق آنان می باشد. بدین منظور می بایست گام های بلندی برای حفظ سلامت دانش آموزان در مدارس برداشته شود.

اینک با توجه به اعتمام وزیر محترم آموزش و پرورش به امر بهداشت و سلامت دانش آموزان و بکارگیری مربیان مجرب و کاردان بهداشت و سلامت در مدارس در این چند سال اخیر، فرصتی پدید آمده است تا دست اندرکاران وزارت آموزش و پرورش و قانونگذاران با بازنگری در نقش و جایگاه مربیان بهداشت در مدارس، نسبت به ارتقای جایگاه آنان به معاون بهداشت و سلامت مدارس و یا هنر آموز(به نظر می رسد هنرآموز بهتر باشد چون یک کار فنی و تخصصی است و ایجاد به کار و مهارت لازم دارد) اقدام نمایند تا کار و طرح ماندگاری باشد در کارنامه آموزش و پرورش.

*کارشناس خدمات بهداشتی و درمانی