احمد بهرامی: اعتقادی به بازیگر چهره در سینما ندارم

آزاده فضلی - فیلم سینمایی «دشت خاموش» به کارگردانی احمد بهرامی و تهیه کنندگی سعید بشیری که اولین نمایشش در ایران در سی و هشتمین جشنواره جهانی فیلم فجر بود و با استقبال خوب مخاطبان و هنرمندان مواجه شد، این روزها روی پرده سینماها است. «دشت خاموش» پیشتر برنده جایزه افق‌های جشنواره فیلم ونیز شده بود و در جشنواره هنگ‌کنگ این فیلم موفق شد تا علاوه بر کسب عنوان بهترین فیلم، جایزه بهترین بازیگر مرد را نیز برای علی باقری از آن خود کند. به بهانه اکران این فیلم تحسین شده با احمد بهرامی نویسنده و کارگردان فیلم سینمایی «دشت خاموش» به گفت‌وگو نشستیم.

* آقای بهرامی دغدغه اصلی شما در «دشت خاموش» چه بود؟ چطور شد که فیلمی با این رویکرد اجتماعی و با ساختار متفاوتی در سینمای ایران ساختید؟

رویکرد اصلی من در «دشت خاموش»، ساخت فیلمی در رابطه به مسائل کارگرها بود و دوست داشتم فیلمی در این مورد با نگاه خودم که این نوع زندگی را پر از تکرار و روزمرگی می‌دیدم و به همین دلیل به سمت کوره‌ها رفتم که به نوعی هم در بافت بصری فیلم نوعی تکرار وجود دارد و مدل زندگی کارگرهای کوره‌های آجرپزی که صبح و ظهر و شب‌شان شبیه به هم است. این لوکیشن را به همین دلایل انتخاب و یک سال روی فیلمنامه کار کردم. کوره‌های آجرپزی بسیاری را دیدم که نهایتاً در همین جنوب شهر تهران، یکی از این کوره‌ها را با ساختاری که مدنظرم بود، انتخاب کردم. همچنین سعی کردم تمامی عناصر تکرار در ساختار و فرم اثر از جمله دیالوگ‌ها، میزانسن، حرکت دوربین، موسیقی و نوع صداگذاری رعایت شود که مجموعه‌ای از تکرار و روزمرگی را به نمایش بگذارد.

* در مورد انتخاب بازیگران نیز کمی صحبت کنید. آیا به این معتقد نیستید که بازیگران به قولی چهره در کارتان حضور داشته باشند؟

در مورد بازیگران «دشت خاموش» می‌توانم به جرأت بگویم که بهترین انتخاب‌ها شد و این را فقط من نمی‌گویم و به شهادت منتقدان و مخاطبان جشنواره‌هایی که در آنها حضور داشتیم، این موضوع را مطرح کردم. در این جشنواره‌ها حتی آنهایی که بازیگرهای ایرانی را کمتر می‌شناختند، فکر می‌کردند ما واقعا با کارگردان کوره کار کردیم. انتخاب بازیگران «دشت خاموش» بر اساس توانمندی بالای آنها در اجرای نقش بود و همانطور که می‌دانید همه بازیگران این فیلم سینمایی شامل فرخ نعمتی، علی باقری، مهدیه نساج، تورج الوند و ... سابقه بازی در تئاتر، سینما و تلویزیون را داشته‌اند. این بازیگران، شاید چهره‌های خیلی شناخته‌شده‌ای برای مردم در سینمای ایران نباشند اما برای مخاطب جدی سینما شناخته شده‌اند.

اگر بخواهم درباره چهره بودن آنها صحبت کنم، بهتر است به زمان دیگری این بحث موکول شود اما من حساسیتی در رابطه با استفاده از چهره‌های شناخته شده در کارهایم ندارم و واقعاً فیلم‌هایم بر اساس ویژگی‌های شخصیت فیلم‌هایم تغییر می‌کند و نوشته می‌شود. معمولاً یک فیزیک را در ذهنم دارم و بر اساس آن، نقش را می‌نویسم، بنابراین در آینده فیلمسازی‌ام نیز، اعتقادی به بازیگر چهره ندارم، یعنی به اینکه بازیگری چهره باشد یا نه، فکر نمی‌کنم؛ اگر بازیگری توانمند باشد و ویژگی‌های نقشی که نوشته شده باشد و مدلی از نقش که من می‌خواهم که معروف به طبیعی بودن است، داشته باشد حتما از او استفاده می‌کنم و برایم فرقی ندارد چهره باشد یا خیر. هر چند اطلاع دارم مردم دوست دارند چهره در کارهایم ببینند و گیشه نیز ارتباط مستقیمی با انتخاب بازیگرها دارد!

* به توانمندی بازیگرانی که انتخاب کردید، چقدر اطمینان داشتید؟

همان طور که در پاسخ به سوال قبلی گفتم، من صد در صد به توانمندی بازیگرانی که برای «دشت خاموش» انتخاب کردم اعتقاد داشتم البته برای تعدادی از آنها و نه همه آنها، ما روزهای زیادی را در کوره و بدون دوربین تمرین می‌کردیم تا کمی به زندگی کارگران نزدیک‌تر شوند و فرم و بیان بدنشان به بیان بدن یک کارگر که سالیان درازی در کوره کار کرده است، نزدیک شود. اما در توانمندی اجرای نقش توسط آنها، کوچک‌ترین شکی نداشتیم. در این مورد، خانم عزیزی به عنوان مشاور رو بازیگردان حضور داشت و کمک شایانی به ما کرد. همچنین به دلیل اینکه پلان سکانس می‌گرفتیم، حس بازیگرها در یکی دو برداشتی که می‌گرفتیم، اگر اشتباهی داشت، اصلاح می‌شد. نهایتاً اینکه بازیگرهای «دشت خاموش» همه توانمند بودند و البته انگیزه زیادی برای همکاری کردن با ما داشتند.

* در مورد تعامل کارگردان با فیلمبردار و طراح صحنه زیاد شنیده‌ایم. شما برای این منظر چقدر وقت گذاشتید و چقدر از نظرات آنها استفاده کردید؟

من بارها گفته‌ام که چند نفر در ساخته شدن «دشت خاموش» و کیفیت و ارائه مناسب فیلم تأثیرگذار بوده‌اند که می‌توانم به مسعود امینی تیرانی فیلمبردار، سعید بشیری تهیه‌کننده، سارا یاوری تدوینگر و ناهید عزیزی صدیق مشاور (که در طراحی صحنه و بازی‌های بازیگران نیز بسیار تاثیرگذرا بود) اشاره کنم. در اصل تک تک عوامل تولید فیلم «دشت خاموش» در موفقیت این فیلم تأثیرگذار بوده‌اند اما چون شما از فیلمبردار کار پرسیدید، باید بگویم آقای امینی تیرانی، بسیار باسواد و هنرمند است که خودش فیلمساز حرفه‌ای است که تعامل و همفکری عجیبی بین من و او برقرار شد به صورتی که برخی نظرات هر دو ما بهم شبیه بود، مثل رنگ فیلم که هر دو معتقد به سیاه و سفید بودن آن، قطع فیلم (چها به سه) و لانگ تک گرفتن (پلان سکانس) بودیم. من بسیار از تجربیات 20 فیلم سینمایی او، در این کار استفاده کردم که نتیجه آن نیز ، برگزیده شدن در جشنواره فیلم پوسان به عنوان بهترین فیلمبردار سال آسیا بود.

در مورد طراحی صحنه و لباس نیز به همین منوال بود و تعامل بالایی وجود داشت و ما بهترین همکاری را داشتیم و آقای جاوید جاویدنیا خیلی خوب کار کردند و با همکاری دوستانشان چیزی که ما مدنظر داشتیم عملی کردند. آنها کوره‌ای خاموش را دوباره سر پا کردند. همچنین خانم عزیزی مشاور هم در بحث طراحی لباس خیلی به ما کمک کردند و مشورت‌های خوبی دادند.

* در زمان ساخت فیلم چقدر به مخاطب خود فکر کردید؟ چقدر سعی کردید مخاطب جهانی را با خودتان همراه کنید؟

ما فیلم را برای مخاطب می‌سازیم اما متوجه منظور شما شدم، چراکه گاهی فیلمساز، فیلمی درونی می‌سازد و مخاطب آنچنان که باید، برایش مهم نیست. من اینطور فکر نکردم و واقعا سعی می‌کردم فیلمی بسازم که در وهله اول در آن قصه بگویم و با وجود اینکه می‌خواستم حرف‌هایی را در زیر لایه‌های مختلف اثر منتقل کنم؛ برای مثال دوست داشتم مساله زندگی سرور و لطف الله و سرور و آقاخان را مطرح کنم.
به نوعی می‌توان گفت موضوع فیلم یعنی مساله کار کارگران و اجحافی که در حق آنها می‌شود، دغدغه کارگرها و تکرار در زندگی آنها یک موضوع جهانی است و در همه جای دنیا دیده می‌شود. برای در نظر گرفتم مخاطب است که مواردی نظیر کم دیالوگ بودن یا دیالوگ‌نویسی آسان به منظور ملموس شدن برای مخاطب و تصویری بودن اثر را مدنظر قرار می‌دهیم تا همه این موارد برای مخاطب جهانی ملموس‌تر شود.

* وقتی که قصد کردید «دشت خاموش»ساخته شود، آیا به نظرات احتمالی مثل سیاه‌نمایی و غیره که ممکن بود به آن نسبت بدهند، فکر کردید؟

بله، یک وقت‌های به این فکر کردم که نکند چنین نظراتی برای فیلمم رقم بخورد، ولی راستش را بخواهید من از این مسائل عبور می‌کردم و سعی داشتم آن چیزی که در رابطه با زندگی کارگران حق و درست است، نشان بدهم. نکته کلیدی برای من «کرامت انسانی» بود زیرا حتما باید کرامت انسانی یک فرد حفظ شود و تمامی حقوق بشری را داشته باشد و به همین دلیل گران نبودم که من را متهم به سیاه نمایی کنند.
من به عنوان فیلمساز، وظیفه خودم می‌دانم تا زمانی که حتی یک نفر در یک جامعه مرفه وجود داشته باشد که فقیر و بی‌نوا باشد، حتما پروژکتور خودم را به سمت او بتابانم و او را به نمایش می‌گذارم، چراکه آن یک نفر به هر جهت یک انسان است و باید حقوقش حفظ شود. من به عنوان فیلمساز خودم را موظف می‌دانم که آدم‌های در حاشیه را روایت کنم و نگران مسائلی چون اتهام سیاه نمایی نبودم، چون در طول یک دهه مشخص می‌شود هدف یک فیلم چه قدر مثبت بوده است. به نظر من فیلمساز نباید خودش را درگیر چنین نظراتی کند و باید روی هدف اصلی‌اش متمرکز شود.

* درباره استفاده از نماها و قاب‌های غیر متعارف، صداگذاری، رنگ و مواردی که استنباط به تجربه‌گرا بودن فیلم می‌دهد، صحبت کنید.

همه ما در «دشت خاموش» به دنبال این بودیم که تکرار و روزمرگی را در فرم به نمایش بگذاریم؛ به همین دلیل من به عنوان نویسنده این تکرارها را نوشته بودم و آقای امینی تیرانی نیز تکرار را میزانسن و زوایای دوربین به کار گرفت، صداگذاری، موسیقی، بازیگرها و بقیه عوامل نیز به همین منوال. حتی به خوراک خانواده‌ها در فیلم نیز فکر کرده بودیم و همه دچار نوعی تکرار و شباهت بودند. در واقع کلمه کلیدی برای ما در ساخت این فیلم، ساختار و بافت، «تکرار و روزمرگی» بود.
در این مسیر، به هر ویژگی که کار را به سمت و سوی کار تجربی ببرد، فکر می‌کردیم تا کار خیلی متعارف نباشد؛ اینکه پلان سکانس می‌گرفتیم و تقطیع نمی‌کردیم، کمی کارمان را به تجربه‌گرایی نزدیک می‌کرد یا قطع چهار به سه را برای قاب فیلمبرداری در نظر گرفتیم تا احساس فشردگی بیشتری به مخاطب انتقال دهیم و همه این موارد، در مجموع فیلم را به سمت تجربی بودن برد.

احمد بهرامی علاوه بر کارگردانی چند فیلم کوتاه، مجموعه مستند تلویزیونی و دو تله‌فیلم با اولین فیلم بلند سینمایی‌اش یعنی «پناه» کاندیدای دریافت جایزه ویژه جشنواره مدیترانه‌ای کن شد و فیلم دوم او «دشت خاموش» که این روزها روی پرده سینماهای هنروتجربه است، توانست عنوان بهترین فیلم را در بخش افق‌های هفتاد و هفتمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم ونیز از آن خود کند. به تازگی نیز، پروانه ساخت فیلم سینمایی «شهر خاموش» به کارگردانی احمد بهرامی و تهیه‌کنندگی رضا محقق صادر شده است.