سیلاب فروردین 98 را فراموش نکنیم

بارش‌های کم سابقه تهران که سبب شد در کل آبریز شبکه‌های سطحی حدود 1281 کیلومترمربع حجم عظیمی از رواناب سطحی تجربه شود (از حوضه آبریز مذکور قریب 660 کیلومترمربع آن بخش برون شهری و 620 کیلومترمربع آن بخش درون شهری) این روزها و با گذشت زمان، کم‌تر محل دغدغه و نگرانی پرسشگران و افکارعمومی قرار دارند. در حالی که شهر تهران همیشه با خطر سیل مواجه بوده است.
سیل‌های تهدیدکننده تهران به سه دسته تقسیم می‌شود:
سیل ناگهانی (Flash Flood)
سیل واریزه‌ای (Debris Flood)
سیل ثانویه (خطاهای مهندسی).
زیرساخت‌های شهر تهران در برابر سیل ناگهانی با دوره بازگشت 50 ساله طراحی شده و ایمن شده است. این نوع سیل به‌دلیل ذوب برف های بهاری در حوزه‌های بالادستی یا رگبارهای موسمی ایجاد می‌شود. در حال حاضر برای مقابله با این نوع سیل حوضه‌های آبریز شهری به‌طول 500 کیلومتر کانالیزه شده و به‌ نحو زیر هدایت می‌شود:
جریان رودخانه‌های دربند و تمام رودخانه‌های شرقی آن (جمشیدیه، دارآباد و سوهانک و...) با کانال سیل برگردان شرق تهران به‌سمت مسیل سرخه‌حصار به‌طول تقریبی 220 کیلومتر کانالیزه شده و از شهر خارج می‌شود. وسعت این حوضه آبریز در حدود 225 کیلومتر است. مسیل باختر، منوچهری، کانال ابوذر، تونل 17 شهریور، کانال شهرداری، کانال شهرزاد و کانال باروتکوبی یا سرخه حصار از اجزای مهم این سیستم به‌شمار می‌آیند.
جریان رودخانه‌های درکه و تمام رودخانه‌های غربی آن (فرحزاد، تپه نیزار، شاهین و وسک) با کانال سیل برگردان غرب تهران به‌سمت رودخانه کن به‌طول تقریبی 120 کیلومتر کانالیزه شده و از شهر خارج می‌شود. وسعت این حوزه حدود147 کیلومترمربع است. رودخانه‌های درکه، فرحزاد، کانال سیل برگردان غرب و رودخانه کن از اجزای مهم این شبکه است.
روان‌اب سطوح شهری واقع در حوضه آبریز مرکز (پایین دست میدان ونک) عمدتاً توسط کانال‌های سرپوشیده و مجاری تونلی به‌طول تقریبی 171 کیلومتر کانالیزه و تونلیزه شده و به حوضچه تعدیل 600 هزار مترمکعبی صالح آباد در جنوب شهر تهران تخلیه و از شهر خارج می‌شود. وسعت این حوضه آبریز در حدود 176 کیلومترمربع است.

تونل‌های خیام، نواب و نیز کانال فیروزآباد از مهم‌ترین اجزای این شبکه است.در تکمیل شبکه کانالیزه رودخانه‌های تهران، حوضچه‌های رسوب‌گیری در ابتدای حوضه آبریز شهری این رودخانه‌ها طراحی و ساخته شده است. این حوضچه‌ها در ابتدای کانال‌های دارآباد (به نام باقلازار)، جمشیدیه، گلابدره، دربند (به‌نام‌های سعدآباد و دربند)، ولنجک (به‌نام‌های ولنجک و ولنجک 2)، درکه (به‌نام‌های خشکه و عبدل‌آباد)، فرحزاد (به‌نام بهرود)، مرادآباد و وسک احداث شده است. به‌دلیل استاندارد نبودن طراحی و ابداعی بودن این حوضچه‌ها، کارایی لازم را نداشته و بازده بهترین آنها (حوضچه رسوب‌گیر وسک) کم‌تر از 50 درصد است.
در حال حاضر، تهران برای سیل واریزه‌ای ایمن نیست. شرایط اولیه برای تشکیل این نوع سیل وجود منبع رطوبت (بارش باران یا ذوب برف)، رسوبات تخریبی (خاک تحکیم نیافته، رسوبات هوازده سست، قطعات سنگ لق شده در اثر فعالیت‌های تکتونیکی یا فعالیت‌های عمرانی و معدنی در کوهستان، تنه‌های درختان رها شده در مناطق باغی و جنگلی) و دامنه شیب‌دار است. با فراهم شدن این شرایط، رسوبات تخریبی با نیروی مومنتوم خود در امتداد شیب غلتیده و به سمت پایین دست حوضه آبریز که شهر تهران است، حرکت می‌کند.
قدرت تخریب این نوع سیل بسیار بالاست. همه سوابق مربوط به سیل‌های بشدت مخرب در شهر تهران، مربوط به این نوع سیل است. سیل ثانویه یکی دیگر از ظرفیت های آسیب‌پذیری شهر تهران است. این نوع سیل ناشی از خطاهای مهندسی نیز نامیده می‌شود. زیرا بر اثر شکست سازه‌های انتقال جریان (مانند شکست کانال) یا سازه‌های تقاطعی با مجاری انتقال جریان (مانند شکست پل) ناشی می‌شود. در این پدیده به‌دلیل خطاهای طراحی، اجرا و بهره‌برداری در ساخت سازه‌های یاد شده، جریان سیل جاری در داخل مجاری انتقال سیل (رودخانه، مسیل و کانال) از داخل مجرای طبیعی خود خارج شده و باعث آسیب درخور توجهی به محدوده شهری می‌شود.
به‌طور کلی تهران با سه خطر طبیعی عمده شاملِ زلزله، سیل و فرونشست زمین مواجه است. با‌ وجود این واقعیت، طی سالیان گذشته عمده تمرکز و نگرانی‌ها در کشور ما معطوف به نحوه مواجهه با خطر زلزله شده و از خطرات سیل غافل بوده‌ایم. پیش از ارائه هرگونه تحلیلی در خصوص چرایی پدید آمدن بحران ناشی از عوامل طبیعی یا چگونگی مواجهه با این دست مسائل، بایستی به در هم تنیدگی سه مؤلفه انسان، کالبد و فعالیت در شهر توجه داشت و مبتنی بر این به هم پیوستگی به ارائه طریق پرداخت. مجموعه برآیند سیاستگذاری‌ها و اقدامات نهادهای تصمیم‌گیر، منجر به ارتقای تاب‌آوری شهری تا حدی قابل قبول نشده است و چالش عدم تاب‌آوری شهرها و کلانشهرها در سطح مدیریتی نیز بسیار جدی است. راهکار اصلی مواجهه صحیح با خطرات پیش و پس از وقوع سیلاب، خروج از عادت واره‌های غلط وکلیشه‌های شکست خورده و طراحی الگوهای نوین و آموزش و اطلاع‌رسانی است.
از سوی دیگر نقش نهادهای حاکمیتی به عملیات هنگام حادثه اختصاص پیدا کرده و نهادسازی منسجم و متناسبی به‌منظور تاب‌آوری پس از وقوع بحران، پیش‌بینی نشده است. در حالی که نهادهای مدنی و مردمی از ظرفیت عظیمی برای مدیریت شرایط و ساماندهی وضعیت برخوردارند. به‌طور مثال در کلانشهر تهران تا سال گذشته مراکز اسکان ایمن برای شرایط بحران ناشی از بلایای طبیعی و انسانی پیش بینی نشده بود که با پیگیری‌های به عمل آمده، نقشه مکان‌یابی به تفکیک مناطق ۲۲ گانه انتشار یافت و اکنون این نقشه‌ها در وبگاه‌های اینترنتی مناطق شهر تهران در دسترس عموم کاربران قرار دارد.

*عضو هیئت رئیسه شورای شهر تهران

منبع: روزنامه ایران