زن شاهی؛آیینی در ستایش حاکمیت بانوان

به گزارش خبرنگار پانا، یكی از آخرین روزهای پایان فروردین و یا آغاز اردیبهشت،هر سال زنان روستای "آب اسك" در منطقه لاریجان شهرستان آمل كه 80 كیلومتری شمال شرق تهران در مسیر جاده هراز واقع شده است،زنان مراسم سنتی و قدیمی "زن شاهی" را برگزار می كنند.در این روز كه روز زنان بدون مردان نام گرفته و در زمانهای قدیم از آن بعنوان رسم مادرشاهی نیز یاد شده است، تمامی مردها از كودك پنج سال به بالا برای انجام سنت ششصد ساله "آقاسید حسن ولی" موسوم به "ورف چال" روستا را ترك نموده و عازم منطقه "اسكه وش" در دامنه قله دماوند می شوند و تا غروب حق ورود یا بازگشت به آب اسك را ندارند چون اعتقاد دارند عدم حضور در آیین ورف چال آخر و عاقبت خوشایندی نخواهد داشت.

در روز مادرشاهی.زنان و دختران در شرایطی كاملا آزاد هر جور كه دلشان بخواهد ، خود را می آرایند، لباس می‌پوشند و شادی و تفریح می‌كنند.این روز چون روز ویژه زنان است و آنها آزادی بیشتری در غیاب مردان دارند سعی می كنند از انجام دادن كارهای روزمره خودداری كنند تا بتوانند در جمع زنان مجری آیین حاضر شوند. البته زنانی كه عزادار هستند چندان تمایلی برای شركت در این مراسم ندارند. در مورد حضور زنان غریبه نیز در روستای اسك در گذشته كمتر پذیرفته می‌شد ولی امروزه حضور آنان در این مراسم مانعی ندارد.

برای حاكمیت یك روزه زنان، به رسم دیرینه یكی از زنان خوشنام و با كمال و جمال كه دارای صفاتی همچون تسلط در رهبری و قدرت در مدیریت است ، یك روز قبل از اجرای مراسم بر اساس انتخابات و رای گیری كه درمیان زنان صورت می گیرد ، بعنوان حاكم روز مادر شاهی انتخاب می شود تا وی به نظام حكومتی زنان كه به طور موقت در روستا ایجاد شده سر و سامان بدهد. صبح روز مادرشاهی، زنان و دختران با لباس های رنگارنگ آنقدر به نواختن و رقص و پایكوبی می پردازند تا حاكم از خانه بیرون آمده و همراه آنها به «درویش باغ» بیاید. حاكم پس از رسیدن به آنجا در قصر خیالی خویش می‌نشیند و با انتصاب وزرایش آنها را هم در طرفین تخت شاهی خود می‌نشاند . زنان اسكی نیز در فضای گشوده دهكده می چرخند و می رقصند. البته در ایامی كه با ماههای محرم و صفر تلاقی می كند ضمن لحاظ نمودن حرمت سوگواری این ایام ،حاكم در تكیه اسك مستقر می شود .میدانی كه زنان در انجا گرد هم می آیند به سه قسمت تقسیم می شود . در یك قسمت كه بیشتر دختران جوان طرفدار آن هستند، آهنگ های شاد و گوناگونی پخش می شود و آنان مشغول رقصیدن می شوند. قسمت دیگر برای زنان جوان و میانه سال است كه شاه یا یكی از زنان كه صدای خوشی دارد آوازهای محلی می خوانند. در طرف دیگر كه گرداگرد میدان می شود، بیشتر افراد مسن می نشینند و با هم حرف می زنند و خاطره تعریف می كنند .

نا گفته پیداست حاكم در روز مادرشاهی از قدرت ویژه ای بهره می برد و برای همین ضمن تعیین وزرایی كه به وزیران دست راست و دست چپ معروفند، داوطلبانی را نیز برای نگهبانی انتخاب می كند كه در مكان های از پیش مشخص شده ای در نقاط مختلف روستا مستقر می شوند. آنچه مسلم است با توجه به چالاكی و چابكی دختران جوان،وظیفه نگهبانی بیشتر بر عهده آنان می باشد كه به طور داوطلبانه خود را جهت قراولی و پاسداری از روستا نامزد می‌كنند و تعدادشان نیز تقریبا 20 تا 30 نفر است. هر چندخود حاكم و وزیران هم هراز چند گاهی در سطح روستا حركت می كنند و از اوضاع آن آگاه می شوند.بر اساس شواهد لباس حاكم ،وزیران ، سربازان و نگهبانان تعریف مشخصی ندارد و بنابر شرایط زمانه تغییر می نماید .همچنانكه در گذشته ها تن پوش آنها اونیفورم نظمیه و سپاه دانش و امروزه نیز لباس تعزیه خوانها می باشد.

یكی از وظایف مهم نگهبانان در ابتدای امر این است كه در داخل روستا گشت می زنند تا مبادا مردی در داخل روستا پنهان شده باشد.از سوی دیگر در نوبتهای متعدد نگهبانان مرتب به سراغ حاكم آمده و اوضاع روستا را گزارش می‌دهند. در این میان اگر موردی مبنی بر دیده شدن مردی در داخل روستا به حاكم گزارش شود او زنان را برای به دام اندختن مرد مذكور بسیج می كند تا مجازات‌های ویژه را در مورد آن بیگانه خاطی اجرا كنند. نگهبانان با كمك زنان دیگر، مردی كه آگاهانه یا ناآگاهانه پا در حریم حكومت مادرشاهی گذاشته است را دستگیر و وادار به رقصیدن می كنند،بعد از آن كتك مفصلی به او می زنند، سپس به دستور حاكم فرد خاطی را با چشمان بسته پشت و رو سوار الاغ نموده و ضمن گرداندن در كوچه های روستا و هلهله زنان و دختران، در طویله زندانی می كنند البته این قانون در مورد زنان خاطی كه از قوانین مادرشاهی سر باز بزنند نیز مصداق دارد. اما معمولا مجازات بدنی در مورد زنان صورت نمی گیرد و بیشترشان محكوم به تهیه شیرینی و دیگر خوراكی ها می‌شوند.

شایان ذكر است برای عدم حضور مردان در روستا استثنائاتی وجود دارد كه از آن جمله می توان به مردان بیمار و پیرمردهای ناتوانی اشاره كرد كه می توانند در خانه بمانند با این شرط كه تحت هیچ شرایطی از منزل خارج نشده و پشت پنجره و روی تراس خانه ها ظاهر نشوند. در غیر اینصورت خانواده آنها باید به دلیل این تخلف جریمه بپردازند . نكته جالب اینكه جریمه ای كه معمولا برای این افراد در نظر گرفته می شود از نوع خوراكی می باشد.

اما در آیین مادرشاهی شادی و بازی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.از این رو حاكم بر اساس تشخیص خودش دستور اجرای هر نوع بازی و تفریح را به زنان می دهد كه از آن جمله می توان به: عموزنجیرباف ، قایم موشك (پلنگ وشیر)، هفت سنگ و... اشاره كرد. یكی از این تفریحات، انتخاب عروس و داماد از بین دخترانی است كه زمان ازدواجشان فرا رسیده و یا هنوز ازدواج نكرده اند. این كار كه به شكل عروسی نمایشی اجرا میشود برای گشوده شدن بخت می باشد. از زمانهای گذشته نیز مرسوم بوده خانواده هایی كه دختر نامزد كرده دارند، ظرفی كه در آن رشته ، تخم مرغ پخته ، شیرینی آب دندون است را به خانواده داماد و اقوامشان هدیه می دهند. اسم این رسم "راه بندون" است . همچنین زنان با رقص و پایكوبی به دیدن خانواده یی كه دختر نامزدكرده دارد می روند و با شیرینی و شربت در آنجا پذیرایی می شوند . در واقع در مراسم زن شاهی، عروس و داماد درست كردن ، به خانه نامزد دارها رفتن ، هدیه خانواده عروس به خانواده داماد، در واقع انتظار زایش و باروری را می رساند همه این مراسم نشان می دهد كه اهالی روستا خواستار بركتی هستند كه از جانب خداوند به آنها داده می شود.

پس از اجرای مراسم، حاكم با بیشتر زنان روبوسی نموده و آنها را به زنده نگه داشتن این سنت قدیمی تشویق می كند. زنان نیز صلوات می فرستند و به پاس سهیم بودن در چنین روز فرخنده ای خدا را شكر می كنند. بعد از اتمام مراسم زنان به صورت دسته‌جمعی غذا تهیه می‌كنند كه خوشمزه ترین غذایشان مرغی است كه با دانه های انار طبخ می شود. برخی از زنان نیز به خانه های خود می روند و از غذاهایی كه دیشب آماده كرده اند می خورند. بعد از صرف غذا و برچیده شدن بساط جشن و سرور، در آستانه ورود مردانی كه از ورف چال به روستا باز می گردند زنان در خانه های خود می مانند و هیچ استقبالی از آنها انجام نمی دهند.

بر اساس تحقیقات انجام شده در ایران در سه روستای افوس، توچه غار و آب اسك مراسم حكومت زنان اجرا می‌شود.اما رسمی كه تنها در اسك اتفاق می‌افتد و به این روستا برجستگی می‌بخشد، مراسم برف چال توسط مردان در مرتع اسكه‌وش و مراسم مادرشاهی به وسیله زنان روستا در همان روز است.

/علیرضا سعیدی کیاسری/