ترویج، اشاعه و صدور فرهنگ ایرانی؛ از حرف تا عمل

محمد مهدی اسماعیلی در حالی از تعاملات فرهنگی و هنری با کشورهای مختلف دنیا سخن به‌میان‌آورد که سال گذشته بخش عظیمی از بودجه‌های فرهنگی در این زمینه محقق نشده بود و اکنون در دومین سالی که بر کرسی مدیریت فرهنگی کشور تکیه زده، بودجه لازم در این خصوص از سوی مجلس شورای اسلامی به آن اختصاص یافته است.

هدف‌گذاری وزیر فرهنگ در خصوص تعاملات فرهنگی‌ و هنری با کشورهای دنیا، بسیار دقیق و حساب شده است. چرا که نخستین دستکار آن در شرایط کنونی خنثی‌سازی پروژه‌های ایران هراسی دول متخاصم بوده و از سوی دیگر تبادل فرهنگ آشتی و صلح را در عرصه‌های جهانی نوید خواهد داد.

اما اینکه این مهم چقدر از حرف تا عمل اجرایی و عملیاتی‌ست، محل اصلی بحث است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر دستگاه‌های متولی فرهنگ، لااقل در یک‌دهه گذشته به عینه ثابت کرده‌اند که هرگاه کلید واژه‌های اشاعه، ترویج و… به کار می‌رود، حداکثر فعالیت‌های عملی به چاپ بنر منحصر خواهد شد.

نخستین چالش مقام عالی وزارت فرهنگ در عملی ساختن تعاملات فرهنگی و هنری با کشورهای دنیا، تولیدات تراز سیاست‌های نظام در کلاس جهانی‌ست.

وقتی از ترویج و اشاعه فرهنگ ایرانی در تعامل با دیگر کشورها سخن به میان می‌آوریم، ابتدا به ساکن درجه کیفی اثر، میزان انطباق آن با فرهنگ ایرانی، سبک و شیوه و زبان بین‌الملی و البته میزان اقبال عمومی جامعه، مولفه‌های اولیه آن محسوب می‌شود.

مصداق بارز آن را می‌توان در پرمخاطب‌ترین رویداد نمایشی کشور یعنی نمایش "مکبث زار" جستجو کرد. اثری به کارگردانی ابراهیم پشت‌کوهی در آخرین دوره جشنواره تئاتر فجر در حالی روی صحنه رفت و چندین جایزه در بخش‌ بین‌الملل را به خود اختصاص داد که خیلی‌ها در بحرانی‌ترین شرایط کشور کمر همت به خاموشی چراغ فرهنگ و هنر، بسته بودند.

مکبث زار پس از جشنواره نیز اردیبهشت‌ماه۱۴۰۲، سالن اصلی تئاترشهر را از ۷ ماه محاقِ خاموشی، بیرون آورد و تاکنون پرمخاطب‌ترین اثر نمایشی کشور است.

نمایشی در یک کلاس‌ جهانی که مکبث شکسپیر را در بستر یک آیین اصیل و مهجور مانده باستانی ایران زمین به رخ می‌کشد. نمایشی که در همان جشنواره تئاتر فجر از سوی "ماریانا نایمارک" دبیر جشنواره رنگین‌کمان سن پترزبورگ روسیه به عنوان اثر منتخب انجمن منتقدین تئاتر مسکو، دعوت و برگزیده شد.

این گروه ایرانی که به تازگی از روسیه به کشور بازگشته است با درخشش در آیین اختتامیه فستیوال جهانی تئاتر سن‌پیترزبورگ، از سوی چند کشور حاضر در جشنواره دعوت شده تا سفیر فرهنگ و هنر ایران باشد.

جشنواره رنگین کمان سن پترزبورگ

ابراهیم پشت‌کوهی خالق این اثر در بازگشت از جشنواره سن‌پیترزبورگ دستاوردهای این سفر را اینگونه عنوان کرد: سازوکار این فستیوال جهانی بگونه‌ای است که استعدادها از سراسر جهان کشف شده و در بازه زمانی مشخصی روی صحنه می‌روند، اما با اجماع انجمن منتقدین روسیه، نمایشی با استانداردهای جهانی به عنوان اثر منتخب و در اختتامیه به نمایش درمی‌آید تا همه استعدادهای حاضر در رویداد آن را به عنوان اثر برگزیده و منتخب، مشق کنند که در این دوره از جشنواره سن‌پیترزبورگ، این افتخار نصیب کشورمان و نمایش مکبث زار شد. دست‌اندرکاران جشنواره برای اجرای این نمایش، سالن تئاتر موزه ارمیتاژ را اجاره کرده‌ بودند.

پشت‌کوهی با ابراز خشنودی از بازخوردهای مثبت اجرای این نمایش در جشنواره سن‌پیترزبورگ تصریح کرد: نمایش ما تنها نمایشی بود که به عنوان حسن ختام جشنواره، روز اختتامیه ۱۲ خرداد ماه، روی صحنه رفت. اغلب نمایش‌های شرکت کننده در جشنواره در سالن تئاتر تیوز سن پترزبورگ اجرا داشتند ولی برای اجرای نمایش ما سالن تئاتر موزه ارمیتاژ را اجاره کرده بودند. این سالن، قدمتی بیش از دویست دارد البته از تکنولوژی‌های کاملا مدرن برخوردار است. خود موزه ارمیتاژ هم اولین موزه بزرگ روسیه و سومین موزه مهم جهان به شمار می‌آید که گفته می‌شود بازدید از تمام بخش‌های آن بیش از ۳ سال زمان می‌برد.

وی ادامه داد: امسال بیستمین دوره جشنواره تئاتر رنگین کمان برگزار شد. در این جشنواره، تماشاگران حرفه‌ای و جوان تئاتر شاهد اجرای نمایش‌هایی از سراسر جهان هستند. برگزار کنندگان این رویداد با اینکه این جشنواره‌ بشکل غیر رقابتی برگزار می‌شود، در اختتامیه آن، به نمایش مکبث‌زار به عنوان اثری ویژه، تندیس جشنواره و لوح تقدیر اهدا کردند.

پشت‌کوهی با اشاره به حضور دیگر گروه‌های بین‌المللی در این جشنواره اضافه کرد: گروه‌های بسیار زیادی از اروپا، آمریکا و آسیا در این جشنواره شرکت داشتند و نمایش‌هایی از کشورهایی همچون ژاپن، صربستان، آمریکا، لیتوانی و... در کنار چند اثر از کشور میزبان به روی صحنه رفتند، گروه ما به دلیل صدور روادید دیرهنگام، روزهای پایانی جشنواره به روسیه رسید و فرصت دیدن بسیاری از آثار را از دست داد.

این کارگردان تئاتر افزود: از جمله نکات جالب توجه در این جشنواره این بود که در منطقه‌ای که ما سکونت داشتیم، تنها بیلبوردهای تبلیغاتی، بیلبوردهای جشنواره بود و کل فضای تبلیغات در اختیار این رویداد هنری قرار گرفته بود.

وی اضافه کرد: در این جشنواره مدیران تئاتر از کشورهای گوناگونی حضور داشتند و برای اجرای نمایش ما در کشورهایشان ابراز علاقه‌مندی کردند از جمله مدیر تئاتر الجزایر که پیش‌تر هم در جشنواره تئاتر فجر اجرای ما را دیده بود و حالا برای دومین بار آن را در روسیه هم دید. او خودش نمایشنامه «مکبث» را اجرا کرده ولی برایش بسیار جالب بود که ما اجرایی مدرن داشتیم و به نوعی نمایشنامه را معاصرسازی کرده بودیم. از سوی دیگر از آنجا که در اجرا از شیوه مه‌یر هولد، استاد بزرگ تئاتر روسیه و تئاتر بیومکانیک هم استفاده کرده بودیم، این موضوع هم مورد توجه تماشاگران و هنرمندان روسی قرار گرفت و در گفتگویی که با یکی از ا۳ستادان دانشگاه‌شان در تلویزیون روسیه داشتیم، به این موضوع هم اشاره شد.

به گفته پشت‌کوهی، اختتامیه جشنواره روی کشتی برگزار شد و از آنجا که این جشنواره، غیر رقابتی است، اختتامیه آن بیشتر فضایی برای آشنایی گروه‌های شرکت کننده فراهم کرده بود.

پشت‌کوهی با بیان اینکه نمایش «مکبث زار» امسال چند سفر بین‌المللی دیگر هم خواهد داشت، درباره اجرای آن در دیگر شهرهای ایران نیز توضیح داد: بعد از اجرا در تالار اصلی مجموعه تئاتر شهر که پیش از سفر روسیه انجام شد، برنامه‌های دیگری برای اجرا در ایران هم داریم و درصددیم نمایش را در شهرهایی مانند بندرعباس، رشت، شیراز و تهران اجرا کنیم.

میزان حمایت‌های دولتی

اما باید دید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در عمل از چنین تولیدات فرهنگی و هنری چه میزان توان حمایت دارد.

بودجه های بخش فرهنگ و هنر از چند منظر قابل بررسی و واکاوی است، به نحوی که حتی بخشی از بودجه های دستگاه‌های غیر فرهنگی را هم می‌توان جزو بودجه‌های پنهان فرهنگی تلقی کرد.

در لایحه بودجه ۱۴۰۲ برای فصل فرهنگ و هنر اعتباری به میزان 106.160.698 میلیون ریال (در حدود 10 هزار و 616 میلیارد تومان) تعیین شده است. این اعتبار نسبت به بودجه مصوب سال 1401 در حدود 29 درصد افزایش نشان می دهد. نسبت اعتبارات این فصل، با حجم تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2021 (مبلغ 1449 میلیارد دلار)، 0/032 درصد است. توجه هرچند اندک لایحه به اقتصاد فرهنگ نقطه عزیمت مناسبی خواهد بود تا علی‌رغم اینکه دولت موظف به حمایت از فعالیت های فرهنگی و هنری است این بخش از ذیل سوءتفاهم «حوزه هزینه بر» خارج شده و بتواند به عنوان یک بخش در فرایندهای اقتصادی کشور و ایفای نقش در تولید ناخالص داخلی و سهم از اشتغال‌زایی اثرگذار باشد. بخش فرهنگ و هنر نیازمند رفع برخی از چالش ها و مسائلی است که از طریق اختصاص بودجه می‌توان به آنها دست یافت، هرچند صرفاً تخصیص اعتبارات تنها راه حل نیست؛ اما وضعیت توزیع نامناسب منابع و زیرساخت های فرهنگی به خصوص در مناطق محروم و کم برخوردار کشور، سیطره و سلطه رسانه‌های غربی و غرب‌گرا بر جهان، فضای ایران هراسی و گسترش اخبار جعلی علیه جمهوری اسلامی ایران، عدم حمایت مناسب از کسب وکارهای بازارپردازی فرهنگی، نیازهای معیشتی و بیمه‌ای هنرمندان و فعالان فرهنگی و مواردی این چنین نیازمند اعتبارات مقتضی و مکفی می باشد.

باید دید در ادامه راه حمایت از آثار هنری با وجود افزایش بودجه ۲۹ درصدی چقدر میسر خواهد بود.