هر آنچه باید درباره آزمایش‌های تشخیص و تست‌های کووید سریع بدانید

غلامرضا حمزه لو، مسئول محور آزمایش های تشخیص بربالین در آستانه برگزاری اولین همایش مجازی و هجدهمین کنگره کشوری ارتقاء کیفیت خدمات آزمایشگاهی تشخیص پزشکی ایران درباره آزمایش هاى در بالین اظهارداشت: آزمایش های بر بالین بیمار اصطلاحا به آزمایش هایی گفته می شود که در برهه ای از زمان، انجام شده واز نتیجه آن برای تصمیم گیری و انجام اقدامات مناسب استفاده می شود ودر نهایت منجر به بهبود سلامتی می شود.

وی افزود: به عبارتی آزمایشات طراحی شده برای استفاده در محل یا نزدیک محل که بیمار در آن قرار دارد، و نیازی به فضای اختصاصی دائمی نداشته و خارج از امکانات فیزیکی آزمایشگاه های بالینی انجام می شود مثال بارز آن آزمایش قند خون در بیمارستان و یا توسط خود فرد دیابتی، است البته مکان های زیادی بر حسب موقعیت بالینی ممکن است این آزمایشات در آنجا انجام شود که شامل بخش های اورژانس، اتاق عمل، کلینیک های سرپایی، بخش مراقبت های ویژه، نظارت بر بهداشت عمومی، دفاع زیستی و بیماریهای عفونی در حال ظهور مثل همین بیماری کرونا است.

مسئول محور آزمایش های تشخیص بربالین در پاسخ به این پرسش که آیا همه آزمایش ها از تست قند خون گرفته تا تست تشخیصى تخصصى تر براى بیمارى هاى خاص تر قابل انجام بر بالین است؟ گفت: بله در حال حاضر عوامل متعددی مانند شیوع روزافزون بیماریهای عفونی در کشورهای در حال توسعه، افزایش بیماری های سبک زندگی مانند بیماریهای قلبی و دیابت و سرطان ها، و پیشرفت های تکنولوژیک در رابطه با توسعه دستگاه های پیشرفته که قادر هستند بسیاری از آزمایشات ساده و تخصصی را در طیف وسیعی از بیماری های عفونی مثل هپاتیت، ایدز، آزمایشات بیوشیمی و روتین آزمایشگاهی و حتی آزمایشات تشخیص مولکولی پیشرفته، را انجام دهند، تقاضای استفاده ازاین آزمایش های سریع را تحریک می کنند.

وی گفت: هم اکنون آزمایش هاى در بالین یکی از فعال ترین بخشها در صنعت تشخیص است. با این حال توسعه، تأیید مقررات و ادغام بالینی آزمایش های تشخیصی که از این فناوری های جدید استفاده می کنند، چالش های قابل توجهی دارد.

حمزه لو در مورد اینکه آیا براى انجام این دسته آزمایش ها دستگاه مخصوصى لازم است؟ بیان داشت: بله در بسیاری از موارد نیاز به دستگاه های خاصی است مثال ساده آن دستگاه گلوکومتر یا دستگاه اندازه گیری قند خون، البته استفاده و بکار گیری آنها معمولا ساده است و با یک آموزش ابتدایی توسط افراد غیر آزمایشگاهی و حتی خود فرد قابل انجام هستند ولی در بسیاری از موارد نیاز به دستگاه هایی است که نیاز به آموزش بیشتر و بکارگیری روش های کنترل کیفیت است و در این زمینه چالش های زیادی در ارتباط با آزمایش های تشخیص بربالین وجود دارد که عمدتا مربوط به تضمین کیفیت است.

وی همچنین متذکر شد یکی از مهمترین چالش های استفاده از این آزمایشات، موضوع آموزش به تعداد زیادی از کاربران است. که با توجه به فرآیند ظاهرا ساده انجام این آزمایشات، در موارد زیادی تفسیر آزمایش را دشوار می کند. از طرف دیگر همه دستگاه هایی که برای یک برنامه خاص به بازار عرضه می شوند عملکرد فنی یکسانی ندارند و ما نباید کیفیت آنها را مسلم فرض کنیم.

وی افزود: به عنوان مثال درصد قابل توجهی از سیستم های اندازه گیری قند خون حتی آنهایی که دارای برچسب CE هستند حداقل الزامات دقت استاندارد را ندارند، و در بسیاری موارد مغایرت نتایج این آزمایشات با نتایج آزمایشگاهی منجر به مراجعات زیاد به آزمایشگاه و صرف هزینه ای بیشتر می شود. البته این مورد فقط به آزمایش قند خون محدود نیست و بسیاری از آزمایشاتی که توسط افراد غیر آزمایشگاهی بطور مثال آزمایش تشخیص بارداری توسط کارشناسان مامایی و بعضا استفاده از کیت ها و دستگاههای آزمایشگاهی در مطب های تخصصی در کلینیک های غدد، و یا انکولوژی و ... را نیز شامل می شود.

وی یادآور شد: متاسفانه به دلیل اینکه در کشور ما سیاست های کلی، در مورد چگونگی نیاز سنجی، نحوه انتخاب حوزه های مجاز به استفاده، پروتکل های ارزیابی کیفیت و عملکرد آزمایش در بالین، نحوه صدورمجوز فروش، نظارت در سطح مصرف این وسایل و تبلیغات بعضا گمراه کننده شرکت های وارد کننده، مشخص و قوانین و مقررات مناسب برای استفاده از این وسایل تنظیم و اجرایی نشده است، استفاده از این وسایل در نظام سلامت و مراقبت از بیمار را با چالش های جدی همراه کرده است.

حمزه لو ادامه داد: البته در صورتی که از این وسایل و آزمایشات به صورت درست و در شرایط بالینی مورد نیاز و توسط افراد آموزش دیده استفاده شود می تواند نتایج و پیامدهای مفیدی داشته باشد.

وی خاطرنشان کرد: از جمله مزایای احتمالی این موضوع تصمیم گیری سریع تر و تریاژ بیماران، کاهش زمان کارکرد، کاهش وابستگی زیاد به خدمات آزمایشگاهی، کاهش زمان مراقبت های بعد از عمل، کاهش تعداد مراجعه به کلینیک های سرپایی، کاهش تعداد تخت های بیمارستانی مورد نیاز، استفاده بهینه از زمان حرفه ای تیم بالینی، بیمار یابی سریعتر در موارد اپیدمی بیماریها و مدیریت داده ها و قابلیت اتصال آنها به سامانه های مراقبت از بیمار است.

مسئول محور آزمایش های تشخیص بربالین گفت: چالش های زیادی در ارتباط با آزمایش های بر بالین بیمار وجود دارد که عمدتا مربوط به تضمین کیفیت است. آزمایش های بر بالین بیمار توسط کارکنان بالینی و نه افراد آموزش دیده آزمایشگاهی انجام می شود که می تواند منجر به خطاهای ناشی از عدم درک اهمیت کنترل کیفیت و شیوه های تضمین کیفیت شود. آزمایش های تشخیص بربالین معمولاً گرانتر از آزمایش هایی است که در آزمایشگاه انجام می شود و برای اطمینان از کیفیت آزمایش و برآوردن الزامات اعتباربخشی به پشتیبانی قابل توجهی از آزمایشگاه نیازمند است.

وی درباره اینکه امکان تسریع در تشخیص چه بیمارى هاى خطرناکى با این آزمایش ها فراهم مى شود؟ گفت: از این آزمایش ها برای طیف وسیعی از بیماریهای عفونی به طور مثال در شیوع بیماری های واگیر مانند سل، HIV، مالاریا، بیماری های ویروسی، عفونت های گوارشی و شیوع ویروس های کرونا، سارس، ابولا، بیماریهای نوپدید و بازپدید تحت شرایط کنترل شده ای می توان استفاده کرد.

حمزه لو تاکید کرد: در حال حاضر و همزمان با اپیدیمی کرونا در کشور از آزمایش سریع تشخیص آنتی ژن کووید در مدیریت کرونا استفاده می شود که البته به دلایلی که در بالا به آن اشاره شد و هم به دلیل اینکه حساسیت تشخیصی این آزمایشات در مقایسه با روش مولکولی ، حدود 80 درصد است و به زمان نمونه برداری و نحوه آن، بسیار وابسته است، تفسیر آزمایش و قضاوت در مورد ابتلا فرد را با چالش های زیادی مواجه می کند.

وی عنوان کرد: علی رغم اینکه استفاده از این آزمایش ها بیشتر در موارد علامت دار و افرادی که با بیماران تائید شده با تست PCR ارتباط نزدیک دارند توصیه شده است، مشاهده می کنیم که بعضا در سایر موارد دیگر نیز استفاده می شود و یا بعضا از طرف مردم و برای موارد غیر ضروری و همچنین بعلت هزینه کم آن، درخواست می شود و نتایج منفی کاذبی را ایجاد می کند که نهایتا ممکن است سلامتی فرد و افراد جامعه را به خطر بیاندازد. از طرف دیگر نمونه برداری و انجام این آزمایش نیاز به شرایط ایمن از نظر فضای فیزیکی دارد و توسعه آن به مطب ها و سایر مکان ها، که شرایط ایمنی لازم را ندارند ممکن است باعث انتشار بیشتر بیماری نیز شود.

مسئول محور آزمایش های تشخیص بربالین در مورد اینکه این آزمایش ها چگونه در رسیدگى به بیمارهایى که در شرایط اضطرارى مثلا دچار سکته شده اند کمک مى کند؟ خوشبختانه یکی از پر کاربرد ترین این آزمایشات، آزمایش تروپونین است که بصورت گسترده ای در بیماران مشکوک به سکته قلبی و معمولا در اورژانس بیمارستان ها و یا در آمبولانس و توسط کارکنان درمانی انجام می شود و نقش بسیار تعیین کننده ای در تشخیص سریع و مراقبت از بیمار دارد. نکته حائز اهیمت در این موارد این است که حتما باید آموزش و کاربرد آن توسط کارشناس آزمایشگاه واجد صلاحیت هدایت و نظارت گردد.

وی در پاسخ به این پرسش که چشم انداز آتى این دسته آزمایش ها با توجه به پیشرفت هایى که در این حوزه اتفاق افتاده چگونه است؟ انقلاب تکنولوژی در یک دهه اخیر بخصوص در حوزه فن آوری اطلاعات و تبادل اطلاعات با تجهیزات پزشکی و پیشرفت های تکنولوژیک در رابطه با توسعه دستگاه های پیشرفته، سریع تر و آسان و همچنین عوامل متعددی مانند شیوع روزافزون بیماریهای عفونی در کشورهای در حال توسعه، افزایش بیماری های سبک زندگی مانند بیماری های قلبی و دیابت و سرطانها، باعث شده که روند عمومی انجام آزمایش ها به سمت انجام آزمایش های ساده که نیازی به افراد حرفه ای برای انجام آزمایش ندارد و معمولا خارج از فضای آزمایشگاهی قابل انجام است، سوق پیدا کند.

وی اظهارداشت: البته یک چالش مهم برای استفاده موثر از آزمایش در بالین در بسیاری از کشورها، مقررات یا قوانین ناکافی است. در اکثر کشورها حتی کشورهای توسعه یافته در حال حاضر انتخاب دستگاه، توزیع، نگهداری، آموزش کاربر یا اعتبارسنجی نتایج را تنظیم و تحت کنترل نیستند و اغلب اوقات، متخصصان آزمایشگاه در استفاده از دستگاه های POCT در بیمارستان خود نظارت ندارند.