از موسیقی پاپ تا کلاسیک در رثای حماسه حسینی

موسیقی عاشورایی که به‌طور گسترده توسط شیعیان به اجرا در می‌آید به دلیل حماسه عاشورا و نوع شهادت امام حسین(ع)که در حقیقت نقطه عطف تاریخ شیعه بوده از اهمیت بالایی برخوردار است. تراژدی کربلا هم از چنان اهمیت و اعتباری برخوردار است که هیچ یک از امامان و مقدسین در نزد شیعه از چنین توجهی برخوردار نیست. به همین دلیل آیین‌ها و موسیقی‌های عاشورایی یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های موسیقی دینی در ایران محسوب می‌شود. بر طبق برخی اسناد و مدارک، مراسم سوگواری ماه محرم نخستین بار در زمان آل‌بویه رواج یافت و تا چندین قرن در ایران رواج داشت تا این که صفویان بر سر کار آمدند و شیعه، مذهب رسمی ایرانیان شد. بدین ترتیب طبیعی است که آداب عاشورایی و در آن میان موسیقی عاشورایی در این هنگام رشد و توسعه روزافزونی یافت. عزاداری عاشورا دارای اپیزودهای گوناگون و مجزایی است که هرکدام از اهمیت و جایگاه خاص خود برخوردارند. خصایل نیکو، شجاعت و شیوه شهادت هرکدام از قهرمانان کربلا می‌تواند موضوع سوگواری باشد ولی از میان همه این مراسم، سوگواری برای شخص امام حسین به لحاظ کیفیت و کمیت برجسته‌تر از سایر مراسم است. به‌علاوه حوادث رخ‌داده در ده روز اول ماه محرم مثلاً شهادت حضرت عباس، علی‌اکبر، علی‌اصغر زینب و از همه بالاتر شهادت خود امام حسین موضوع سوگواری و اجرای موسیقی عاشورایی است.

قیام عاشورا در موسیقی کلاسیک ایران
«نی نوا»، «اپرای عاشورا» و «سمفونی عاشورا» سه اثر فاخر در عرصه موسیقی کلاسیک ایرانی با محوریت قیام عاشورا هستند.
نی نوا: حسین علیزاده
نی‌نوا که بعدها تبدیل به سمبل موسیقی مذهبی و عاشورایی در ایران شد آلبومی ساخته حسین علیزاده و یکی از معروف‌ترین کارهایی است که در حوزه موسیقی مذهبی در تاریخ موسیقی ایران تولید و عرضه شده‌اند. نی‌نوا دومین اثر ارکسترال علیزاده است که باعث افزایش ناگهانی شهرت و محبوبیت او در ایران و حتی عرصه بین‌المللی شد. علیزاده به دلیل علاقه به دستگاه نوا، از این دستگاه برای نوشتن این قطعه استفاده کرده و بعد روی آن کار کرده و آن را با ارکستر زهی ادغام کرده است. در این آلبوم، نی، نقش یک راوی را دارد و مصرع نخست از نی‌نامه مولوی، یکی از مواردی بوده که علیزاده از آن ایده گرفته است. تک‌نوازی نی در این آلبوم را جمشید عندلیبی انجام داده است.
نی‌نوا در زمانی پخش شد که پیش از آن، هنرمندان مختلف عمدتا از آواز به‌عنوان عنصر اصلی در موسیقی خود استفاده می‌کردند و ازاین‌رو که یک آلبوم ایرانی تنها با تکیه بر سازهای گوناگون بتواند به محبوبیت فراگیر در جامعه برسد، در نوع خود با اهمیت جلوه می‌کرد. استفاده از ریتم، سازآرایی گوناگون و فرم چندصدایی که مورد آخر در آن زمان در بین آثار ایرانی تازگی داشت، از عواملی هستند که منتقدان در موفقیت اثر از آن نام می‌برند.
به گفته علیزاده، نی‌نوا واژه‌ای است که یک معنای چندبعدی می‌توان به آن داد. هم «نینوا» است، هم «نوای نی» و همچنین قطعه‌ای که این نی می‌نوازد؛ در دستگاه نوا است و از نگاه او علت اینکه هرکس با هر عقیده‌ای با این قطعه ارتباط برقرار کرد نیز همین می‌تواند باشد.
پیروز ارجمند موسیقی‌دان و آهنگ‌ساز براین باور است که در دوران جنگ، فرصتی برای ساخت موسیقی مذهبی به جز موسیقی مذهبی جنگ وجود نداشت. از نظر او، این اثر از آن دسته کارهایی است که گذر زمان نتوانست بر رویش تأثیر بگذارد. او همچنین یکی از رموز ماندگاری این اثر را وفاداری به موسیقی سنتی ایرانی می‌داند.
کامبیز روشن‌روان، موسیقی‌دان و استاد دانشگاه بر این باور است که این اثر به عنوان یک اثر نمادین در موسیقی مذهبی ایران تبدیل‌شده و غیرازاین اثر، کار دیگری که تا این اندازه جذابیت داشته باشد را نمی‌شناسد و این اثر علیزاده را شاخص‌ترین اثری می‌داند که موسیقی مذهبی تابه‌حال داشته است. این در حالی است که علیزاده در مستند به تماشای آب‌ها عنوان کرد که هدفش هرگز ساخت موسیقی مذهبی نبوده، اما درعین‌حال تأثیرپذیری از آئین مذهبی را رد نکرد.
اپرای عروسکی عاشورا: بهروز غریب‌پور و بهزاد عبدی
«اپرای عاشورا» از مجموعه اپراهایی است که با عنوان «اپرای ملی» به همت بهزاد عبدی و بهروز غریب‌پور در سال ۸۷ تولید شد. بهروز غریب‌پور که در این اپرا نقش «لیبرتو» (تحقیق، تصحیح و باز آفرینی) را داشت در سال ۸۷ با کارگردانی خودش، این اثر را به صورت اجرای عروسکی به صحنه برد و با استقبال چشمگیری مواجه شد.
در این اپرا؛ بهار موحد (همسر شمر، همخوان جبرئیل)، مهدی جاور (یزید)، فرشاد فولادوند (عمر بن سعد)، محمد رضا صادقی (شمر)، محمد معتمدی (حر)، علی خدایی (امام حسین(ع))، مهدی امامی (حضرت ابوالفضل)، عامر شادمان (ابن زیاد)، کیوان فرزین (مصعب، همخوان جبریل)، اسماعیل مؤمن ثانی (قاصد)، سینا ولی پور سکینه، سارا رضازاده (همخوان ملائکه) آواز خوانده‌اند.
ارکستر سمفونیک تهران در ۲۴ مهرماه سال ۱۳۹۴ برای اولین‌بار «اپرای عاشورا» را به رهبری نصیر حیدریان در تالار وحدت اجرا کرد. بهزاد عبدی آهنگساز این اثر با الهام از فضای موسیقی تعزیه‌های ایران، توانسته به‌استثنای یکتم، تمامی بخش‌های این اپرا را در فضای تعزیه بسازد بدون اینکه از تم‌های رایج آن مستقیماً بهره‌برداری کند. وی در این اپرا، امام‌خوانی، رجزخوانی و اشتلم‌خوانی را در سنت تعزیه بازآفرینی کرده است.
سمفونی عاشورا: لوریس چکناواریان
لوریس چکناواریان آهنگساز و رهبر ارکستر که معتقد به مسیحیت است درباره این اثر عاشورایی خود گفت: از کودکی در میان دوستان مسلمانم بزرگ شدم و تمام آداب‌ورسوم و ایمان و تمدن اسلامی را مطالعه کردم. آن زمان به زورخانه رفت‌وآمد می‌کردم و هنگام محرم به عزاداران آب می‌دادم. بعدها تمام موسیقی‌های محرم را جمع‌آوری کردم و حال پس از سال‌ها توانستم سمفونی عاشورا را بنویسم تا سال دیگر برای شما اجرا کنم.
وی درباره سمفونی جدید خود گفت: هنگامی‌که مشغول ساخت اثری با محوریت امام حسین(ع) هستم، خود را در نقش و جایگاه شخصیت ایشان قرار می‌دهم؛‌ شخصیتی که خود در واقعه‌ عاشورا حضور دارد و از نزدیک شاهد همه‌ اتفاقات تلخ است. ازآنجاکه همیشه علاقه داشتم بزرگی حماسه‌ عاشورا و فداکاری امام حسین(ع) را به گوش جهانیان برسانم، تصمیم به نوشتن و ساخت این سمفونی گرفتم. در صورت حمایت، سمفونی عاشورا را در کشورهای مختلف اجرا می‌کنم.
چکناواریان درباره اثرپذیری از موسیقی نواحی ایران در تولید این سمفونی گفت: موسیقی نواحی می‌تواند بهترین خط دهنده‌ به ما برای کارهای سمفونیک باشد، چون چنان ریتم و مسیر منطقی‌ای دارد که می‌تواند مردم را با خود همراه کند. طبعا خیلی تحت تأثیر این موسیقی‌ها و به‌خصوص موسیقی بوشهر قرار گرفته‌ام. سنج و دمام‌زنی بوشهری‌ها در این ایام بی‌نظیر است و خیلی روی من تأثیر گذاشته است.
۱۳ آهنگ عاشورایی از ۱۳ خواننده پاپ

در میان مناسبت‌های مذهبی ماه‌های محرم و رمضان همیشه بین مردم از ارزش و احترام خاصی برخوردارند و مردم در سراسر کشور با پرداختن به آیین‌ها و رسوم مذهبی مرتبط با آنها، شکوه آنها را پاس می‌دارند. در ایام محرم، جدا از نوحه‌ها و روضه‌هایی که هر سال توسط مداحان و واعظان گفته و مرور می‌شود، خوانندگان به ویژه خوانندگان آثار پاپ نیز در سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند آثاری با محوریت محرم و عاشورا تولید کنند. در زیر برخی از تک‌آهنگ‌ها و قطعاتی که به یادآوری حادثه عاشورا می‌پردازند، را مرور کرده‌ایم.
ظهر عطش با صدای محسن چاوشی
آهنگ «ظهر عطش» یکی از آثار محسن چاوشی است که آهنگسازی و تنظیم آن به عهده خودش بوده و ترانه آن را زنده‌یاد محمدرضا آقاسی سروده است. این اثر در اواخر دهه هشتاد تولید و ارائه شده است.
خدای احساس با صدای محمد علیزاده
آهنگ «خدای احساس» یکی از آثار محمد علیزاده است که در وصف امام حسین(ع) و یاران با وفایش تولید و ارائه شده است.
ترانه «خدای احساس» سروده محمد علیزاده است و آهنگسازی، تنظیم و میکس و مستر آن به عهده خودش بوده است. این اثر یکی از قطعات آلبوم «سلام آقا» است که در سال 1388 منتشر شده و محسن چاوشی، رضا صادقی و مهدی یغمایی خوانندگان دیگر قطعات آن هستند.

مرثیه با صدای رضا صادقی
آهنگ «مرثیه» یکی از آثار رضا صادقی است که برای ماه محرم تولید شد. ترانه‌ این اثر بحر طویلی قدیمی است و آهنگسازی و تنظیم آن به عهده رضا صادقی بوده است.

محشر کبری با صدای علی اصحابی
علی اصحابی که در سال‌های اخیر فعالیت زیادی در عرصه موسیقی نداشته، آهنگ «محشر کبری» را با مضمون شهادت حضرت عباس(ع) خوانده است. آهنگسازی و تنظیم این اثر نیز به عهده علی اصحابی بوده است. او برای ساخت این قطعه از سازهای آکوستیک استفاده کرده است.

کاکا با صدای علی لهراسبی
علی لهراسبی که در مقطعی یکی از خوانندگان پرکار عرصه پاپ به حساب می‌آمد، آهنگ «کاکا» را در وصف رشادت‌های حضرت ابولفضل (ع) خوانده است. ترانه این اثر سروده حامد عسگری است و فواد غفاری و مهدی خیرخواهی آهنگسازی و تنظیم آن را به عهده داشته‌اند.

باغ و بهار با صدای امیرحسین مدرس
امیرحسین مدرس (مجری، بازیگر و خواننده) قطعه «باغ و بهار» را بر اساس یکی از نوحه‌های قدیمی خوانده است. این اثر متعلق به آلبوم «ماه نی» تولید شده در سال 1385 است و آهنگسازی و تنظیم آن به عهده حمیدرضا صدری بوده است. آلبوم «ماه نی» که در رثای امام حسین(ع) و واقعه عاشوراست، 12 قطعه دارد که تمامی آنها بر اساس اشعار و نوحه‌های قدیمی تهران تولید شده‌اند.

داغ نهان با صدای محمد اصفهانی
محمد اصفهانی قطعه «داغ نهان» را با محوریت حوادث بعد از واقعه کربلا خوانده است. ترانه این اثر را عبدالجبار کاکایی سروده و فرید سعادتمند آهنگسازی آن را به عهده داشته است.

یک دل و یک یار با صدای حسام‌الدین سراج
حسام‌الدین سراج، خواننده موسیقی ایرانی در قطعه «یک دل و یک یار» که در آلبوم «وداع» آورده شده و توسط حوزه هنری منتشرشده است به وداع امام حسین(ع) و فرزندش علی‌اکبر(ع) می‌پردازد.
شعر «یک دل و یک یار» یکی از سروده‌های عمان سامانی (شاعر قرن 13 هجری قمری) است و سیدمحمد میرزمانی آهنگسازی آن را به عهده داشته است.
مولای عشق با صدای علیرضا عصار
علیرضا عصار که از خوانندگان پرکار دهه‌های هفتاد و هشتاد است، قطعه «مولای عشق» را با مضمون و محوریت حماسه کربلا خوانده است. «مولای عشق» متعلق به آلبومی به همین نام است که در سال 1382 تولید شده و تمام قطعات آن با موضوع کربلا ساخته شده‌اند.
ترانه‌سرای همه قطعات آلبوم «مولای عشق» مهدی شریفی است که ترانه‌ها را در فضای کهن و با زبانی رسمی سروده و آهنگسازی را فواد حجازی همکار قدیمی عصار به عهده داشته است.
تعزیه با صدای قاسم افشار
قاسم افشار که خواننده قدیمی موسیقی پاپ است، آهنگ «تعزیه» را به مناسبت ایام محرم و سوگواری امام حسین(ع) خوانده است. ترانه این اثر سروده عبدالجبار کاکایی است و امیر هوشنگ شاهرخی آهنگسازی و تنظیم آن را به عهده داشته است.
روز واقعه با صدای علی زندوکیلی
علی زندوکیلی قطعه «روز واقعه» را با توجه به واقعه عاشورا خوانده است. «روز واقعه» مربوط به نمایشنامه‌نویسی نمایشنامه‌ای با همین نام نوشته بهرام بیضایی است که محمد رحمانیان کارگردانی آن را به عهده داشته است. ترانه قطعه «روز واقعه» سروده افشین مقدم است و علیرضا افکاری آهنگسازی آن را به عهده داشته.

یاحسین با صدای مهدی یغمایی
مهدی یغمایی که طی سال‌های فعالیتش چندین اثر مناسبتی خوانده، قطعه «یا حسین» را با محوریت محرم و واقعه عاشورا ارائه کرده است. «یا حسین» یکی از قطعات آلبوم گروهی «سلام آقا» است که دی‌ماه سال 1388 با آثاری از محسن چاوشی، رضا صادقی، محمد علیزاده و مهدی یغمایی منتشر شد. یغمایی در این آلبوم آثار دیگری نیز دارد که «ماه قبیله»، «گل پرپر» و «شام غریبان» نام دارند.
ترانه قطعه «یا حسین» سروده بهزاد بمانی است و مهدی یراحی تنظیم و آهنگسازی آن را به عهده داشته است.
کربلا با صدای محسن یگانه
محسن یگانه در اواسط دهه هشتاد، آهنگ «کربلا» را با موضوع ماه محرم و واقعه عاشورا خواند.