اینترنت، اقتصاد دیجیتال و توسعه اجتماعی زنان

در این سفرها روبانی پاره نمی‌شود، جشن و هلهله‌ای به راه نمی‌افتد و خبری هم از آن در صدا و سیما منتشر نمی‌شود، اما مردمان سختکوش مناطق حاشیه‌ای کشور، از عمق روستاهای بلوچستان گرفته تا بشاگرد در هرمزگان، امروز با یک کلیک به تهران که نه، به همه ایران و جهان وصل می‌شوند و لذت اتصال به شبکه جهانی را تجربه می‌کنند؛ سؤالی که خیلی‌ها ممکن است در ذهن داشته باشند این است خب که چه؟
روستای محرومی که هنوز جاده آسفالته ندارد یا آب آشامیدنی سالم در دسترسش نیست، مردمانی که در فقر و محرومیت زندگی می‌کنند و آه در بساط ندارند، اینترنت پرسرعت به چه کارشان می‌آید؟ اصلاً شاید ضرر این اتصال از فوایدش بیشتر باشد! در این مجال به برخی از ابعاد و مزایای مهم دسترسی روستاهای محروم به اینترنت بویژه برای زنان اشاره می‌کنم.

ابتدا لازم است به نقشی که اینترنت پهن باند در تأمین واقعی عدالت اجتماعی ایفا می‌کند اشاره کنیم. برخلاف توسعه سایر بخش‌های زیرساختی مانند شبکه حمل و نقل، در توسعه اینترنت، تأثیر بعد زمانی و مکانی به حداقل کاهش می‌یابد. در اینجا با مثالی منظور خود را روشن می‌کنم؛ در کشور چین با جمعیتی بالغ بر یک میلیارد و چهارصد میلیون نفر در سرزمینی به وسعت شش برابر ایران، تنها 200 هزار متخصص سونوگرافی وجود دارد و بیشتراین متخصصان در شهرها متمرکز هستند. امروزه چین توانسته با استفاده از مزیت اینترنت 5 Gدسترسی عادلانه مردم در مناطق روستایی را به امکان بهره‌برداری از دستگاه سونوگرافی برای بیماران فراهم آورد. حال تصور کنید که باید چه مدت زمان صرف شود تا یک بیمار یا زن باردار در روستا برای انجام یک تست ساده سونوگرافی از طریق جاده و با تحمل مشقات مختلف خود را به مرکز استان یا در برخی موارد به پایتخت برساند. در کشور هند با دارا بودن جمعیت روستایی بسیار گسترده، اینترنت پهن باند به‌عنوان ابزاری برای از میان برداشتن فاصله میان شهر و روستا در دسترسی به خدمات مورد توجه جدی دولت قرار گرفته است. بر اساس برنامه هند دیجیتال، 800 میلیون نفر از مردم هند تا سال 2023 به اینترنت پرسرعت متصل خواهند شد. اینترنت در دنیای امروز به‌عنوان مادرِ توسعه شناخته می‌شود، بنابراین سخنی گزاف نیست اگر بگوییم توسعه اینترنت می‌تواند جلوتر از سایر زیرساخت‌ها حرکت کند. اینترنت پهن باند نوعی دسترسی همزمان به همه امکانات آموزشی، بهداشتی و کسب و کاری فراهم می‌آورد که در شهرهای بزرگ موجود است؛ محتوای همان کلاس درسی که در بهترین مدارس در تهران برگزار می‌شود به طور همزمان می‌تواند در دسترس بچه‌های دورافتاده‌ترین روستای بلوچستان قرار بگیرد. بهترین پزشکان پایتخت می‌توانند بیماران در اقصی نقاط کشور را به‌ صورت آنلاین ویزیت کنند. این عنصر همزمانی، عامل زمان و مکان را در دسترسی به بسیاری از خدمات از میان برمی دارد. اینترنت همچنین صدای گویای مردم را از اقصی نقاط به‌ گوش مسئولان می‌رساند و روند توسعه سایر زیرساخت‌ها و دسترسی به خدمات سایر بخش‌ها را در نتیجه همین نظارت و مطالبه مردمی سرعت می بخشد.

خوشبختانه امروز زیرساخت شبکه اینترنت همراه در کشور ما به سطح مطلوبی از توسعه رسیده است. 100درصد شهرهای ایران و حدود 90درصد از روستاها به اینترنت پرسرعت دسترسی دارند. هم اکنون ضریب نفوذ اینترنت (مجموع همراه و ثابت) در ایران 94درصد است و از این جهت به‌عنوان یک کشور پیشرو در منطقه به حساب می‌آید. امروز می‌توان ادعا کرد که در ایران مشکل اساسی برای «دسترسی» به اینترنت تقریباً وجود ندارد و تنها 10درصد از روستاهای بالای 20 خانوار هنوز به اینترنت متصل نشده‌اند که روند تأمین دسترسی آنان نیز با سرعت در حال انجام است، اما در این میان فایده اینترنت برای زنان چیست؟

یکی از شاخص‌های مهمی که در ارزیابی شکاف جنسیتی مورد بررسی قرار می‌گیرد، میزان مشارکت اقتصادی زنان در جامعه است. متأسفانه در مقایسه با کشورهای همسایه در منطقه، زنان ایرانی سهم بسیار اندکی در اقتصاد ایران دارند. کمتر از 17درصد از زنان ایرانی دارای کار و فعالیت اقتصادی هستند در حالی که این عدد در ترکیه 34درصد، در امارات 52درصد، در قطر 57درصد و حتی در عربستان و افغانستان حدود 22درصد درصد است. یکی از مهم‌ترین ابزارهایی که به وسیله آن می‌توان جهشی قابل توجه در نقش زنان در اقتصاد ایران ایجاد کرد، فناوری اطلاعات است. کسب و کارهای اینترنتی فضای بسیار مساعد و با پتانسیل بالا برای مشارکت اقتصادی زنان ایجاد می‌کند. تاکنون شاید مهم‌ترین توسعه بخش ICT در ایران مربوط به تأمین و توسعه دسترسی به شبکه بود. این دسترسی اکنون تا حد زیادی فراهم شده است. قدم بعدی تنوع بخشی به کاربردهای اینترنت در جامعه است. کسب و کارهای اینترنتی یکی از مهم‌ترین کارکردهایی است که می‌تواند بر بستر اینترنت پرسرعت شکل بگیرد. بر اساس آمارها، تا سال 2025، بیش از 55درصد از تولید ناخالص داخلی عظیم چین از اقتصاد دیجیتال تأمین خواهد شد. امروزه بیشتر کشورهای دنیا به توسعه سهم اقتصاد دیجیتال در اقتصاد خود توجه کرده‌اند. در کشورهای منطقه پیرامونی ما، تجارت الکترونیکی در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته است. بازار تجارت الکترونیکی در مصر به ۴۰ میلیارد پوند مصری (۲٫۵۴ میلیارد دلار) رسیده است. تخمین زده می‌شود که رشد سالانه مصرف تجارت الکترونیکی مصر تا ۲۰۲۲ به بیش از ۳۰ درصد برسد. ترکیه نیز در حال ایجاد سکوهای نرم افزاری است تا به تولیدکننده‌های خرد اجازه ایجاد صفحات آنلاین دهد و خدمات خرید غیر حضوری را برای گستره وسیع تری از مشتریان ارائه دهد.

زنان در ایران می‌توانند نقش مهمی در اقتصاد دیجیتال ایفا کنند، اما ابتدا لازم است تا مزیت کسب و کاری اینترنت بخوبی در اقشار مختلف جامعه و بخصوص زنان درک شود. بر اساس یک پیمایش ملی با نمونه آماری 4000 نفری که اخیراً به سفارش وزارت ارتباطات و توسط جهاد دانشگاهی انجام گرفت، حدود نیمی از زنان ایرانی به رغم دسترسی به اینترنت، تمایلی به استفاده از گوشی هوشمند و اینترنت همراه نداشته‌اند. مهم‌ترین دلیل این امر، ناشی از مقاومت‌های فرهنگی یا سنتی نبوده، بلکه «هزینه بالا»ی استفاده از گوشی و اینترنت را به‌عنوان دلیل اصلی برای عدم استفاده از آن عنوان کرده‌اند. جالب اینکه «عدم پوشش شبکه» یا «عدم داشتن اجازه برای استفاده از گوشی هوشمند» تنها از سوی 1 تا 2 درصد پاسخ دهندگان مورد اشاره قرار گرفته است که نشان می‌دهد زنان ایرانی برای استفاده از اینترنت مشکل زیرساختی یا فرهنگی ندارند، اما بیشتر مشکل به موضوع انگیزش و مهارت باز می‌گردد. اکثریت زنان مصاحبه شده در این پیمایش از فعالیت‌های اینترنتی بازار سرمایه بی‌اطلاع بوده و درصد بسیار اندکی با مزیت‌هایی مانند «درآمدزایی» و «انجام و بهبود فعالیت‌های شغلی» از طریق اینترنت آشنایی داشته‌اند.

بر اساس تحلیل‌های ثانوی صورت گرفته، علت اینکه کاربران «هزینه»‌های استفاده از اینترنت را بالا می‌دانند به این جهت است که هنوز از امکانات کسب درآمد در فضای اینترنت بی‌اطلاع و بی‌بهره‌اند. اگر زنان بتوانند از اینترنت کسب درآمد کنند، در آن صورت مشکلی تحت عنوان هزینه بالا مطرح نخواهد شد، چراکه هزینه استفاده از اینترنت در برابر سود حاصل از کسب و کار در آن، چندان قابل توجه نخواهد بود. در حال حاضر بیش از چهارصدهزار صفحه شخصی در یکی از پلتفرم‌های مجازی با متوسط دنبال کنندگان 5000 نفر وجود دارد که به خرده فروشی از صنایع دستی تا مواد غذایی تولید خانگی اشتغال دارند. با یک حساب سرانگشتی، یعنی حدود 2 میلیون نفر سرگرم خرید و فروش خرد در این پلتفرم مجازی هستند. یکی از وظایف اصلی دولت‌ها در حکمرانی دیجیتال، پیاده‌سازی مدل دولت به مثابه پلتفرم (GaaP) است، یعنی اینکه دولت پلتفرم‌های بزرگی را در فضای مجازی فراهم آورد تا کسب و کارهای خرد توسط بخش خصوصی و اقشار مردم در بستر آن شکل بگیرد. هدف بعدی توسعه فضای مجازی در ایران پس از دستیابی به هدف تأمین دسترسی، بدون هیچ تردیدی باید در جهت تسهیل و ترغیب تجارت الکترونیکی باشد تا بدین وسیله سهم اقتصاد دیجیتال در اقتصاد کشورمان نیز همپای سایر کشورهای منطقه افزایش یابد.

تصویری که وزیر ارتباطات در صفحه شخصی خود از زنان هرمزگانی گوشی به دست در لباس و حجاب محلی منتشر کرده است، قابل تأمل است. زنان هرمزگانی، بلوچ، کرد، لر، عرب، آذری و زنان ایرانی از چهارگوشه این کشور پهناور، امروز بیش از هرچیز به آموزش و حمایت برای یادگیری نحوه کسب و کار در فضای مجازی نیازمندند؛ کسب و کاری که نه تنها فرهنگ محلی و بومی آنان را تهدید نمی‌کند، بلکه ابزاری برای ترویج و تبلیغ تولیدات بومی (از صنایع دستی و لباس و غذای محلی گرفته تا انواع تولیدات دیگر) در اختیارشان قرار می‌دهد و مردم پایتخت نشین را بیش از پیش با تکثر و تنوع قومی و فرهنگی در ایران پهناور آشنا می‌سازد. اینترنت پهن باند در بشاگرد تصویر یک کالای لوکس در یک قاب تبلیغاتی نیست. عدالت ارتباطی اولین گام برای ساختن آینده اقتصاد ایران و ایجاد عدالت اجتماعی واقعی برای زنان و مردان ایران است.

*مشاور وزیر ارتباطات در امور زنان و خانواده

منبع: ایران