مردم و سیلاب

تجربه سوانح طبیعی اخیر در ایران نشان می‌دهد که وجود مردم مشارکت‌جو و مدیران کارآمد که از حادثه جان سالم به در ببرند یا بتوانند خود را سریعا به کانون حادثه برسانند، بسیار در کاستن از تبعات بحران موثر است.

این فرآیند البته بسیار خطرناک نیز می‌تواند باشد، بدین معنی‌که در صورت از بین رفتن مدیران کارآمد محلی یا در محل نبودن یا در دسترس نبودن نیروهایی که امکان و توان مشارکت در پاسخ به سانحه داشته باشند، در آن صورت می‌توان انتظار داشت تا تلفات گسترده‌تر رخ دهد. در مدیریت نظم در نواحی آسیب‌دیده، در 48 ساعت اول پس از سانحه، سیلاب دی‌ماه 1398 در سیستان و بلوچستان کوتاهی‌هایی در هدایت خودروهای امدادرسان و دسته‌بندی کردن امدادرسانی به مردم مشاهده شد.

اگر فعالیتی سازماندهی شده انجام نشود، خودروهای امدادرسان با تجمع در مبادی ورودی مناطق آسیب‌دیده خود موجب انسداد راه و اختلال در امدادرسانی می‌شوند. بارش باران سیل‌آسا که از شامگاه ۱۹ دی 98 در جنوب و جنوب شرق ایران آغاز شد، سه استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان را تحت‌تاثیر قرار داد. در سیستان و بلوچستان، موجب جاری شدن سیلاب و تخریب زیرساخت‌های استان شد. ۱۴ شهرستان و ۸۵۰ روستا و راه ارتباطی اغلب روستاهای منطقه آسیب این سیلاب بوده‌اند. با فروکش کردن آب از ۲۳ دی، کار امدادرسانی به سیل‌زدگان سریع‌تر شد. راه‌های روستایی بازگشایی شد، اما تا 10 روز بعد راه دسترسی ۲۰۰ روستا قطع بود.

۲۰ هزار واحد مسکونی در سیل آسیب دیدند و خسارتی حداقل 3 هزار میلیارد تومانی به زیرساخت‌های استان وارد شد. هفت هزار راس دام نیز تلف شدند. این روستاها اغلب در بستر رودخانه‌های فصلی قرار دارند و به‌همین دلیل تا وقتی‌که آب فروکش نکرد، امکان امدادرسانی به‌صورت زمینی وجود نداشت. روستاهای محاصره شده در سیلاب در شهرستان‌های چابهار، کنارک، قصرقند، نیکشهر، فنوج و سرباز به‌ویژه مناطق عورکی، تلنگ، کاجو، توتان، محمدان، پیرسهراب، گرگان و سفیدکوه قرار داشتند. در استان سیستان و بلوچستان 7 سد مخزنی و ۲۳ سد تغذیه‌ای در حال بهره‌برداری است که سدهای پیشین، زیردان، خیرآباد، شی‌کلک، ماشکید و چاه نیمه‌ها از آن جمله است. حداکثر ۲ میلیارد مترمکعب آب را در 7 سد مخزنی و ۲۳ سد تغذیه‌ای این استان قابل مهار است. در بارش اخیر حدود یک و نیم میلیارد مترمکعب آب در این استان ذخیره‌سازی شده که هم برای کشاورزی و هم برای آشامیدن و صنعت استفاده خواهد شد.

از سوی دیگر هم در سیلاب فروردین 98 و هم در دی‌ماه 98، حجم قابل ملاحظه‌ای از رسوبات دوران سوم زمین‌شناسی همراه سیلاب در مخازن سد‌ها نهشته شده‌اند و عملا بخشی از ظرفیت این مخازن برای مهار سیلاب‌های بعدی با رسوبات اشغال شده و تاکنون فرصت کافی برای رسوب‌زدایی نبوده است. این در حالی است که بهار 99 و احتمالا سیلاب‌های بعدی در راهند.

از سوی دیگر قرارگرفتن در شرایط بحران، انسان‌ها را در موقعیت انفعالی قرار می‌دهد. در شرایط ویژه نیاز به تصمیم‌گیری‌های آنی (و صحیح) برای پاسخ صحیح به حادثه رخ داده وجود دارد. این حادثه می‌تواند از نظر ابعاد فاجعه، در حد تخریب کلی یا بخشی از یک شهر باشد. اعلام شد که 92 هزار نفر آسیب‌دیده سیلاب- از ۲۰ دی تا پایان ماه- در این استان توسط نجاتگران هلال‌احمر امدادرسانی شدند. در پی سیل و آب‌گرفتگی در سیستان و بلوچستان ۹۳۳ روستا در ۱۵ شهرستان دچار آسیب شدند که توسط 4500 نفر امدادگر در قالب ۹۴۰ تیم عملیاتی امدادرسانی شد. حدود 12 هزارنفر آسیب‌دیده سیلاب سیستان و بلوچستان در این مدت اسکان داده شدند.

این بحران‌ها را معمولا در ایران در غالب وقوع شرایط پیش‌بینی نشده یا غیرمترقبه دسته‌بندی می‌کنند. ولی نگاهی به شرایط واقعا طبیعی در بسیاری از نقاط کشور نشان می‌دهد که الزاما چنین شرایطی پیش‌بینی نشده یا غیرمترقبه نیستند و آسیب‌پذیری بالای اجتماعی و زیرساخت‌های ما، به‌همراه اهمال و فراموشی است که وقوع یک رخداد طبیعی را به‌صورت فاجعه در می‌آورد.

مهم‌ترین اولویت‌های مورد نیاز در مرحله امدادرسانی و بازتوانی در مناطق آسیب‌دیده برای مشارکت هدفمند و اهدای مستقیم به این جوامع جهت اطلاع شامل خوراکی، اقلام غیرخوراکی و اقلام بهداشتی است. قابل‌توجه است که همچنان جمعیت هلال‌احمر از مردم درخواست می‌کند که «به‌منظور حفظ کرامت انسانی آسیب‌دیدگان از اهدای هرگونه اقلام دست‌دوم یا مستعمل به‌طور جدی خودداری شود». این نشان می‌دهد که هنوز در نوع نگاه‌های بشر‌دوستانه در کشور مشکل داریم.

در کشوری مثل کشور ما برای مطالعه بحران عموما با رجوع به مطالب منتشر شده در مورد شرایط مشابه در مناطقی که در معرض این نوع فجایع طبیعی قرار گرفته‌اند، درصدد چاره‌جویی برمی‌آییم و این در حالی است که بیشتر مطالب منتشر شده در مورد کشورهای توسعه یافته صنعتی و با ویژگی‌های فرهنگی کاملا متفاوت از شرایط ما منتشر شده‌اند. در چنین شرایطی است که تلاش برای پیاده کردن مدل‌های مدیریت بحران ارایه شده برای این جوامع در کشور ما بیشتر با شکست مواجه می‌شود. سازمان داوطلبان هلال‌احمر آمادگی خود را به‌منظور جذب و هدایت منابع غیرنقدی اهدایی بر اساس اولویت‌های مناطق آسیب‌دیده در سیلاب، تسهیل‌گری و هماهنگی در چارچوب استانداردهای عملیات امدادی اعلام کرد.

با توجه به ماده ۱۷۲ قانون مالیات‌های مستقیم، جمعیت هلال‌احمر اعلام آمادگی کرد تا تاییدیه رسمی برای اقلام اهدایی موسسات خصوصی در چارچوب مسوولیت اجتماعی شرکتی، در صورت تحویل به شعب جمعیت هلال‌احمر در سطح کشور یا تشکل‌های مردم‌نهاد دارای مجوز جمع‌آوری و توزیع کمک‌های مردمی صادر کند. باید برای شناخت مشکلات مدیریت بحران در کشورهای در حال توسعه به‌ویژه ایران، به ویژگی‌های فرهنگی و ساختار اجتماع و قوانین حاکم بر این اجتماع‌های انسانی توجه ویژه کرد.

برای بالا بردن بهره‌وری سیستم مدیریت سانحه نیاز به مدرن کردن راهکارها و واکنش‌های کنونی‌مان داریم. دو ویژگی اولیه در نظریه مدرن شدن اهمیت اساسی دارند؛ نخستین ویژگی، باور به این موضوع است که مدرن شدن نویدبخش دورنمای نظم اجتماعی است که از انسجامی مطلوب و عاری از تعارضات برخوردار باشد.

دومین ویژگی مهم نظریه مدرن شدن این است، انسان‌هایی که در نظام‌های اجتماعی به‌سر می‌برند، منبع انرژی برای انجام کارهای ضروری هستند و هرچند در زمان عادی بازیگرانی با اهمیت به حساب نمی‌آیند اما قادرند بر تغییرات اثر بگذارند در نتیجه، هرچند واقعیت اجتماعی از لحاظ مادی از موجودات انسانی تشکیل شده است اما این موجودات واقعا کنشگر به حساب نمی‌آیند، مگر آنکه به آنها نقش متناسب واگذار شود.

*استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی

منبع: اعتماد