سیل و بودجه سالانه

اوایل بهار امسال که بارندگی‌ها از حد متعارف سالیان گذشته بالاتر رفت و در مناطقی از کشور میزان بارندگی‌ها و زمان و شدت آن باعث طغیان و سیلابی شدن رودخانه‌ها شد، این سیلاب‌ها در مسیر خود خرابی‌های فراوانی به بار آورد. تصاویر شناور شدن اتومبیل‌ها در سیل دروازه شیراز و کشته شدن تعدادی از هموطنانی که با تاسف در این زمان در مسیل قرار گرفته بودند را فراموش نمی‌کنیم.

سیل گرگان و عوامل آن هم از حضور فرمانده کل سپاه پاسداران در محل و دستور تخریب دیواری که گفته می‌شد مانع از حرکت آب به سوی دریا می‌شود در قاب تلویزیون همه دیدیم. جدای از تخریب جنگل‌ها و تامین منافع کسانی‌که از قدرت و رانت برخوردار بودند و جنگل‌ها را نابود کردند، موضوع مهم دیگر دستکاری در طبیعت و تصرف مسیل یا تغییر مسیرهای طبیعی بود. برای نمونه در اوایل فروردین‌ماه در ساوه، منطقه‌ای که نگارنده سال‌هاست در آنجا به باغداری مشغولم ناگهان سیلی راه افتاد و چون طغیان روان‌آب‌ها شتاب و زور داشت وارد دشت شد و اراضی و باغات منطقه که اتفاقا در گذشته محل عبور سیل‌ها نبودند با ساخت و سازهایی که اداره راه در دو بخش احداث اتوبان ساوه - همدان و همچنین خط‌آهن غرب در منطقه انجام داده بودند، سیلاب‌های سرگردان روانه دشت شدند.

طبیعت در گذر ایام با توجه به عوامل مختلف زیستگاه خود را ایجاد می‌کند. کافی است زمان حرکت در جاده‌ها و اتوبان‌ها به طبیعت اطراف جاده و اتوبان نگاه کنید، با مسیل‌های کم‌عمق و سپس مسیل‌های عمیق و رودخانه‌های خشک مواجه می‌شوید که طی قرن‌ها با توجه به بارش‌هایی که با شدت و ضعف نازل می‌شدند راه خود را به طرف دریاها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها باز کرده‌اند. دست بردن در طبیعت یعنی دگرگونی در بافت طبیعی این مسیل‌ها - منطقه‌ای که باغات نگارنده در آنجا واقع است در گذشته محل تردد گله‌های گراز وحشی بود که آفت کشاورزی بودند. گله گرازها در فصول مختلف به کشت و کار حمله آورده و خرابی به بار می‌آوردند. یکی از گرفتاری‌ها جلوگیری و برخورد با گله‌های گراز بود که همیشه با ترس و هزینه همراه بود. با احداث اتوبان و شروع به فعالیت و تردد ماشین‌ها، پنداری در منطقه اصلا گرازی وجود نداشته و ندارد. تردد ماشین‌ها باعث کوچ گله‌های گراز به مناطق بالادستی اتوبان شد، اما هزینه دیگری بر منطقه بار کرد.

سازندگان اتوبان و خط‌آهن از قوانین طبیعی بارندگی‌ها که در به‌وجود آوردن مسیل‌های کوچک و عمیق و رودخانه‌های خشک شده بود، مطابق با طبیعت رفتار نکردند و تعداد پل‌ها از میزان مسیل‌ها به‌مراتب کمتر است. وقتی با سالی پرباران مواجه می‌شویم به علت انسداد مسیل‌های کوچک روان‌آب‌ها پشت خاکریز اتوبان گرفتار می‌آیند و تا خروجی اولین مسیل عمیق که دارای پل و زیرگذر است، شرایط طبیعی زمین اطراف جاده‌ها را تغییر می‌دهد، مهم‌تر اینکه سازندگان جاده به فکر بازسازی یا هدایت و راهنمایی روان‌آب‌ها به مسیل و مسیر اصلی به‌علت خاکبرداری‌های پشت شانه‌های خاکی اتوبان و عدم‌تسطیح محل و تعیین مسیر سیل‌ها خصوصا سیل‌هایی که در توپوگرافی‌های اولیه نیاز به احداث پل است، نیفتادند، اما انباشت روان‌آب‌های فصلی به هرصورت باید مسیر و محل گذری را پیدا کند. ناگهان اراضی زیردست با سیلاب‌هایی روبه‌رو می‌شوند که در طبیعت این اراضی تعریف نشده‌اند.

در سالیان گذشته خصوصا در 30 سال گذشته که با چرخه خشکسالی روبه‌رو بودیم و بسیاری از مالکان و متصرفان اطراف مسیل‌ها، مبادرت به تصرف مسیل‌ها کرده و با ساخت و ساز یا کشت و زرع و غرس درخت طبیعت واقعی را بر هم زده‌اند. این مساله در زمان طغیان روان‌آب‌ها خسارات جبران‌ناپذیری باقی می‌گذارد، دولت هم برنامه خاصی برای لایروبی رودخانه‌ها و مسیل‌ها ندارد. شرکت مدیریت آب اعلام کرده از ابتدای سال 1398 تنها هزار و چهارصد و چهل و چهار (1444 کیلومتر) رودخانه لایروبی شده است؛ البته این میزان از لایروبی برمی‌گردد به حوادث بهار امسال که در چند استان کشور سیل ویرانی به بار آورد، والا در سال گذشته بنا به اعلام همین شرکت، یعنی شرکت مدیریت آب کمتر از 350 کیلومتر لایروبی رودخانه‌ها در برنامه این شرکت بوده است.

برنامه لایروبی شرکت مدیریت آب از بهار امسال که خسارات وارده چشمگیر بود، سالانه حدود 2 هزار کیلومتر لایروبی در نظر گرفته شده است که همین 2هزار کیلومتر بودجه‌ای حدود 3.500 (سه هزار و پانصد میلیارد) تومان اعتبار نیاز دارد. بنا به گزارش شرکت مدیریت آب لایروبی هر کیلومتر رودخانه به یک میلیارد و هفتصد و پنجاه میلیون تومان نیاز است؛ البته باید در نظر گرفت، هزینه لایروبی رودخانه‌ها با یکدیگر متفاوت است که با توجه به پهنا و عمق رودخانه‌ها متغیر است. یکی از استان‌های بادخیز کشور استان سیستان و بلوچستان است که علاوه‌بر بادهای 120 روزه، به‌علت خشکسالی‌های مکرر و گسترش بیابان‌ها با حرکت ریگ‌های روان مواجه است که باعث بسته شدن مسیل‌ها و رودخانه‌های خشک می‌شود.

ظاهرا ورود به دوره ترسالی یا دگرگونی در اوضاع جوی باعث نزول باران‌هایی شده که در خاطره تاریخی مردم محل نمی‌گنجد؛ مثلا در سیستان و بلوچستان قبل از سیل اخیر، حجم بارندگی در 17 ایستگاه هواشناسی از 100 میلیمتر تا 186 میلیمتر بوده، در حالی‌که میانگین سالانه بارندگی در سیستان بلوچستان برای یک‌سال زراعی یکصد میلیمتر است یا از اول مهرماه امسال در منطقه‌ ساوه بیش از 260 میلیمتر باران نازل و سه نوبت برف باریده که حجم برف از میزان باران جداست، در حالی‌که سال‌های گذشته در یک‌سال کمتر از 200 میلیمتر بارندگی داشتیم.

با نگاهی به لایحه بودجه سنواتی مشخص می‌شود که ردیفی در لایحه بودجه به‌عنوان - لایروبی - نداریم. در سیل اخیر سیستان و بلوچستان به‌گفته آقای غلام‌حیدر زورقی، رییس سازمان جهاد کشاورزی 613 میلیارد تومان تنها به بخش کشاورزی استان خسارت وارد شده است. مکان‌هایی که در معرض خسارت بوده یا خسارت وارد شده از مزارع و باغات، قنوات جاده‌های دسترسی به مزارع، تاسیسات آب و خاک، دام و دامپروری‌ها، استخرهای پرورش ماهی، تاسیسات شیلات، نهرهای سنتی و کانال‌های آبیاری بخشی از محل‌های ورود خسارت است. آقای مرتضی رضایی، معاون امور تولیدات دامی وزارت جهاد کشاورزی از حدود یک میلیون راس دام که تحت‌تاثیر سیلاب قرار گرفته و بعضا علوفه و محل نگهداری آنها از بین رفته یاد کرده است. وقتی وسعت سیل به 137 روستا گسترش یافته و هم‌اکنون راه ارتباطی با 40 روستا قطع است، بعدا متوجه عمق فاجعه و میزان خسارات وارده خواهیم شد.

طبیعت را در معرض آسیب قرار داده‌ایم، در طبیعت دست برده‌ایم، با ساخت و سازهای بعضا غیراستاندارد و ایجاد دگرگونی در طبیعت، این مادر مهربان را به خشم آورده‌ایم. با طبیعت مهربان باشیم و زمانی‌که برنامه ساخت و ساز در دامن طبیعت داریم به این مهم توجه کنیم که ساختار و سازمان طبیعت را دگرگون نکنیم که وقتی به خشم آمد نمی‌توان از این خشم فرار کرد. علاوه بر تصرف حاشیه رودخانه‌ها و بستر مسیل‌ها، با افزودن خاک و نخاله و ساخت و سازها به حریم رودخانه‌ها و مسیل‌ها تجاوز کردیم، حال که لایحه بودجه در دستور کار مجلس است و تجربه تلخ سیلاب‌های بهار و پاییز امسال را در خاطره داریم، ردیف اعتباری لایروبی رودخانه‌ها و مسیل‌ها در کدام تبصره هزینه‌ها تعریف می‌شود.

*حقوقدان

منبع: اعتماد