روز بزرگداشت حکیم نیشابور؛ تأملی در افکار، آثار و تأثیرات عمر خیام
همدان (پانا) - روز ۲۸ اردیبهشت‌ماه در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به نام یکی از نامدارترین چهره‌های تاریخ ایران زمین مزین شده است؛ فیلسوف، ریاضی‌دان، منجم و شاعر بی‌همتای قرن پنجم هجری، عمر خیام نیشابوری. نامی که از خراسان بزرگ برخاست و آوازه‌اش مرزهای جغرافیایی و زمانی را درنوردید و تا عمق اندیشه و فرهنگ جهان راه یافت. این روز، فرصتی است برای بازخوانی زندگی و میراث فکری مردی که در کشاکش تلاطمات تاریخی، همچنان پابرجا و الهام‌بخش مانده است.
خیام نه‌تنها شاعری نکته‌سنج و ژرف‌اندیش بود، بلکه در دنیای علم نیز از نام‌آوران زمان خود به شمار می‌رفت. او در سده‌ای زندگی می‌کرد که ایران، کانون برخورد اندیشه‌ها، مکاتب و بحران‌های گوناگون سیاسی بود. با این وجود، خیام توانست در همین فضای ناپایدار، با تمرکز بر علوم دقیق همچون ریاضیات و نجوم، دستاوردهایی به‌جا بگذارد که قرن‌ها بعد هنوز مورد توجه دانشمندان شرق و غرب قرار دارد.
در زمینه ریاضیات، خیام را باید یکی از نخستین نظریه‌پردازان جبر مدرن دانست. وی در اثر معروف خود با عنوان «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» به تشریح مباحث پیچیده ریاضی پرداخت که تا قرن‌ها در نظام آموزشی جهان اسلام و حتی اروپا باقی ماند. او همچنین نخستین کسی بود که دسته‌بندی هندسی معادلات درجه سوم را انجام داد و گام‌هایی مهم در راستای حل این معادلات برداشت.
در حوزه نجوم، خیام به عنوان سرپرست رصدخانه ملکشاهی نیشابور و عضو هیئت اصلاح تقویم جلالی، تقویمی دقیق‌تر از گاه‌شمار میلادی امروزی ارائه کرد. تقویم جلالی که به دستور ملکشاه سلجوقی تدوین شد، تا امروز مورد تحسین متخصصان علم نجوم است و دقت آن در تنظیم سال شمسی، شگفت‌انگیز ارزیابی می‌شود. خیام با شناختی دقیق از حرکت اجرام آسمانی، تقویمی طراحی کرد که اختلاف سالانه آن تنها چند ثانیه با سال واقعی دارد.
اما آن‌چه بیش از همه خیام را در حافظه تاریخی و فرهنگی ایران و جهان ثبت کرده، اشعار فلسفی و عارفانه اوست که در قالب رباعیات سروده شده‌اند. هر رباعی، دنیایی از معنا، تردید، پرسش و تفکر است. خیام با زبانی ساده و در عین حال پرمغز، از راز هستی، مرگ، سرنوشت و ناپایداری جهان سخن گفته است. رباعیات او اگرچه گاه آمیخته با طنز تلخ یا نگاه بدبینانه نسبت به جهان هستند، اما بیش از آن‌که دعوت به یأس باشند، فرصتی‌اند برای اندیشیدن به حقیقت وجود.
در اشعار خیام، نمی‌توان او را صرفاً شاعری لذت‌جو یا بدبین خواند. بلکه او در کنار تردیدهای فلسفی، به دنبال کشف حقیقت، معنا و جوهره زندگی است. نگاه فلسفی خیام، با نوعی عقلانیت شک‌گرایانه همراه است که در دوران خود بسیار پیشرو و متفاوت به‌شمار می‌آمد. در این میان، توجه جهانیان به رباعیات خیام، به‌ویژه پس از ترجمه‌های آزاد ادوارد فیتزجرالد در قرن نوزدهم، موجب شد که او به‌عنوان یکی از مشهورترین شاعران ایرانی در غرب نیز شناخته شود.
در همین راستا، بسیاری از دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و حتی جوامع علمی جهان در سال‌های اخیر به پاسداشت خیام همت گماشته‌اند. نام خیام نه‌تنها بر آثار ادبی و علمی ماندگار شده، بلکه به‌عنوان نماد خردگرایی، علم‌دوستی و نگاه فلسفی به زندگی، در ذهن مخاطبان جهانی نقش بسته است.
در استان همدان، که همواره به عنوان یکی از پایگاه‌های فرهنگ و تمدن کهن ایران شناخته می‌شود، نام خیام با ارج و احترام یاد می‌شود. مسئولان فرهنگی، آموزش و پرورش، کتابخانه‌های عمومی، انجمن‌های علمی و ادبی، در این روز به برگزاری مراسم گرامیداشت، نشست‌های تخصصی و محافل شعرخوانی می‌پردازند. دانش‌آموزان، به عنوان نسل فردای ایران، در این برنامه‌ها با زندگی، افکار و آثار خیام بیشتر آشنا می‌شوند؛ آشنایی‌ای که بذر تفکر، جستجو و پژوهش را در دل‌های جوان می‌کارد.
در گفت‌وگو با برخی فرهنگیان همدانی، این نکته بارها تکرار شد که "روز خیام" فقط روز بزرگداشت یک شاعر یا دانشمند نیست؛ بلکه فرصتی است برای احیای عقلانیت، ترویج تفکر علمی و گرامیداشت شک‌گرایی خردمندانه در برابر تعصب‌های کور. آن‌چه امروز جامعه ما بدان نیازمند است، هم‌نشینی علم، ادب، و فلسفه در نظام آموزشی و فرهنگی است که خیام، خود نمونه‌ای از این هم‌نشینی موفق و الهام‌بخش بوده است.
اکنون که در جهان پرشتاب و پرتلاطم امروز، بسیاری از ارزش‌ها و اندیشه‌ها در سایه هیاهوها گم شده‌اند، بازگشت به خیام، بازگشت به ریشه‌های اندیشه و تعقل در فرهنگ ایرانی‌اسلامی است. یاد و نام خیام، همچنان در آسمان علم، ادب و حکمت ایران خواهد درخشید.
ارسال دیدگاه