معیارهای روابط اجتماعی از دیدگاه امام صادق(ع)

افراد بسیاری مایلند در نحوه ارتباط با همنوعان خویش، به خوبی عمل کنند؛ ولی به جهت ناآگاهی از چگونگی آداب معاشرت و نیز عدم رعایت این آداب، توانایی برقراری روابط مناسب و اسلامی را از دست می دهند و به ناچار منزوی می شوند. بنابراین، شناخت این آداب در مرحله عمل و توانایی ایجاد ارتباط مناسب با قشرهای مختلف جامعه بر اساس بینش مکتبی از اهمیت بسیاری برخوردار است. (مقدس نیا، 1387، ص16)

در میان سیره و سخنان امام صادق(ع)، موارد متعددی در رابطه با معرفی و توضیح انواع روابط اجتماعی و اصول حاکم بر آن ها به چشم می خورد. این تبیین ها در بالا رفتن آگاهی افراد نسبت به اهمیت مسئله روابط اجتماعی صحیح و چگونگی عمل به آن ها تأثیر زیادی دارد؛ برای مثال ایشان در بیان نحوه پذیرایی از میهمان به عنوان یک رفتار پسندیده اجتماعی می فرماید: «لاتَقُلْ لاِخیک إِذا دَخلَ علَیک أَکلْتَ الْیوْمَ شَیئاً وَ لکنْ قَرِّبْ إِلَیهِ ما عِنْدَک؛ به برادرت که بر تو وارد شده است نگو: آیا امروز چیزی خورده ای؟ بلکه هرچه خوردنی داری، نزد او بیاور». (مجلسی، 1363، ج72، ص455)

هم چنین مفضل بن فرید برادر شعیب کاتب، نقل کرده است: نزد امام صادق(ع) رفتم و مأمور بودم که جوائزی به بنی هاشم بدهم. آن حضرت بالای سرم ایستاده بود، در حالی که من متوجه نبودم. [وقتی متوجه حضور حضرت شدم] از جا پریدم. حضرت از من در مورد آن چه به آن مأمور شده بودم، پرسید و من فهرست جوائز را به آن حضرت نشان دادم. امام(ع) فرمود: «در این جا برای اسماعیل چیزی نبینم». گفتم: همین فهرست به دست ما داده شده. سپس به آن حضرت گفتم: قربانت گردم، می بینی چه جایگاهی نزد این قوم دارم. ایشان به من فرمود: «بیا آن چه به دستت می رسد به یارانت برگردان؛ زیرا خداوند عزوجل فرماید: (إِنَّ الْحَسَناتِ یذْهِبْنَ السَّیئاتِ) به درستی که نیکی ها بدی ها را می برند. (هود: 114) (حرعاملی، 1414ق، ج17، ص198)

چنان که در این سیره مشاهده می شود، امام(ع) به فردی که امکاناتی در اختیار داشته می آموزد که از جایگاه خود برای کمک و یاری به دیگران استفاده کند و اموالی را که به دستش می رسد، به یارانش باز گرداند.

تبیین فلسفه رفتارهای مثبت اجتماعی

یکی از شیوه های امام صادق(ع) در افزایش بینش و آگاهی افراد نسبت به رفتارهای اجتماعی، توضیح فلسفه و حکمت آن ها می باشد. توضیح چرایی و علت دستورها و قوانین، یکی از راه های تسهیل عمل به آن هاست. تجربه نشان داده است وقتی افراد با فلسفه یک مسئله آشنا می شوند و نسبت به حکمت و فواید آن شناخت پیدا می کنند، تمایل بیشتری برای انجام آن از خود نشان می دهند. از این رو، مشاهده می شود امام(ع) در مورد دلیل رعایت انواع اصول و آداب اجتماعی به صورت جزئی و موردی، روایات متعددی بیان فرموده اند؛ برای مثال حضرت در توضیح علت لزوم تعجیل در برآوردن نیاز حاجتمندان که یکی از مصادیق حمایت اجتماعی است، می فرماید: «إِنَّ الرَّجلَ لَیسأَلُنِی الْحاجَةَ فأُبَادِرُ بِقَضَائِهَا مَخَافَةَ أَنْ یستَغْنِی عَنْهَا فَلاَ یجِدَ لَهَا مَوْقِعاً إِذَا جَاءَتْه؛ فردی که از من حاجتی می طلبد، من به رفع نیاز و انجام کار او سرعت می گیر م؛ زیرا خوف آن دارم که وی بی نیاز شود و من دیر برسم و حاجتش از طریق دیگری روا شده باشد». (صدوق، 1378ق، ج2، ص179)

نمونه دیگر از آگاهی بخشی امام صادق(ع) در راستای تقویت بینش افراد، بیان فلسفه خوب حرف زدن با عموم مردم است که به اصل اجتماعی حفظ کرامت انسانی افراد باز می گردد. ایشان می فرماید: «آیة (وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً)؛ یعنی این که [مؤمن باید] با همه مردم اعم از مؤمن و مخالف خوب صحبت کند؛ اما مؤمنان را با روی خوش [خطاب قرار دهد] و با مخالفان با مدارا سخن بگوید تا به ایمان جذب شوند؛ زیرا با کمتر از این هم می تواند شر آن ها را از خود و برادران مؤمنش دفع کند». (مجلسی، 1363، ج72، ص401)

بحث و گفتگو درباره بایدها و نبایدهای روابط اجتماعی

از شیوه های دیگری که امام صادق(ع) برای تقویت بینش افراد به کار می گرفت، برقراری بحث و گفت وگو در رابطه با بایسته های روابط اجتماعی به شکل پرسش و پاسخ بود. پرسش و پاسخ، یکی از بهترین و با ارزش ترین فنون بالا بردن شناخت و آگاهی افراد می باشد؛ چرا که هم زمان با دریافت اطلاعات، روحیه تفکر و استدلال نیز در آن ها تقویت می شود؛ از این رو ملاحظه می شود امام گاهی مسائل را به گونه ای مطرح می کرد که در ذهن ها سؤال ایجاد شود؛ سپس به پرسش های افراد پاسخ می داد.

برای مثال، وقتی یکی از یاران امام(ع) به نام حسین بن نعیم صحاف در ضمن گفت وگو با امام در رابطه با دوستی با برادران دینی و اطعام ایشان عرض می کند: غذا نمی خورم، مگر این که دو یا سه تن از ایشان یا کمتر و بیشتر نزد من باشند (و با هم غذا بخوریم). امام(ع) به او می فرماید: «امّا فَضْلُهُمْ عَلَیک أَعْظَمُ مِنْ فَضْلِک عَلَیهِمْ؛ متوجه باش! که لطف ایشان نسبت به تو بیش از لطف تو به ایشان است». این سخن امام(ع) در ذهن او سؤال ایجاد کرده و می پرسد: «فدایت شوم، خوراک خود را به ایشان می خورانم و خانه خویش را برای پذیرایی از آنان آماده می سازم، با وجود این، لطف آنان بیش از من است؟ حضرت در پاسخ او می فرماید: «نَعَم، إِنَّهُمْ إِذا دَخَلُوا مَنْزِلَک دَخَلُوا بِمَغْفِرَتِک وَ مَغْفِرَةِ عِیالِک وَ إِذا خَرَجوُا مِنْ مَنْزِلِک خرَجُوا بذُنُوبِک وَ ذُنُوبِ عِیالِک؛ آری، زیرا آنان هنگامی که به خانه تو وارد می شوند، آمرزش تو و خانواده ات را با خود می آورند و هنگامی که بیرون می روند، گناهان تو و خانواده ات را بیرون می برند» (نوری، 1409 ق، ج 24، ص 305)

نمونه دیگر استفاده امام(ع) از این روش، در موضوع «عیادت از بیمار » است. ایشان در جمعی فرمود: «ینْبَغِی لِلْمَرِیضِ مِنْکمْ أَنْ یؤْذِنَ إِخْوَانَهُ بِمَرَضِهِ فیعُودُونَهُ وَ یؤْجَرُ فِیهِمْ وَ یؤْجَرُونَ فیهِ؛ شایسته است که بیمار به برادران مؤمنش اجازه دهد که در بیماری عیادتش کنند تا او و آن ها اجر ببرند». از ایشان پرسیدند: «عیادت کنندگان به واسطه عیادت اجر می برند، مریض چگونه اجر می برد؟». حضرت در پاسخ فرمود: «بِاکتِسَابِهِ لَهمُ الْحَسَنَاتُ فَیؤْجَرُ فِیهِمْ فَیکتَبُ لَهُ بِذَلِک عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ یرْفَعُ لَهُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ وَ یحَطُّ عَنْهُ عَشْرُ سَیئَات؛ اجازه موجب می شود که عیادت کنندگان با عیادت، کسب حسنه کنند و از این راه اجر می برد و از این رو ده حسنه برایش نوشته می شود و ده درجه بالا می رود و ده گناه از او بر طرف می شود ». (طبرسی، 1370، ص360)

همان طور که در هر دو نمونه مشاهده شد، امام صادق(ع) در رابطه با موضوع مورد بحث، جمله ای بیان فرمود که ذهن مخاطب را با خود درگیر کرد و او را وادار به پرسش و جستجو برای دریافت پاسخ نمود.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه