«دیر گچین» مادر کاروانسراهای ایران

دِیرِ گچین یکی از کاروانسراهای ایران است که در جاده تاریخی ری به قم در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد و به دلیل ویژگی های بی نظیر، به مادر کاروانسراهای ایران معروف شده است.

این کاروانسرا در بخش مرکزی شهرستان قم، ۸۰ کیلومتری شمال شرقی شهر قم و ۳۵ کیلومتری جنوب غربی ورامین واقع شده‌است.

کاروانسرای دیر گچین دارای گنبدی از جنس گچ بوده است به همین دلیل به این نام مشهور است اما الان آثاری از آن قابل مشاهده نیست.

این بنا متعلق به دوره ساسانی است، اما در دوران سلجوقیان، صفویان و قاجاریان آن را بازسازی کرده‌اند؛ شکل کنونی آن متعلق به دوران صفوی است.

این کاروانسرا در راه باستانی ری به اصفهان مشهور به «راهِ دیر» است. در پی تغییر جاده تهران به قم از راهِ دیر به مسیر حسن‌آباد تغییر کرد.

در زمان امین‌السلطان، دیر گچین متروکه شد و افراد محلی از آن برای نگهداری دام های خود استفاده می‌کردند.

فضاهای موجود در آن را می‌توان به فضاهای انسانی، دامی و رفاهی تقسیم کرد. این بنا دارای چهار برج گرد و دو برج با قاعدهٔ نیم‌بیضی است.

۴۴ اتاق مسکونی یا حجره، ۴ تالار (اصطبل)، مسجد، شبستان خصوصی (دستگاه مستقل و بخش اعیانی)، انبار علوفه، آسیاب، حمام و ۶ چشمه توالت وجود دارد. مصالح به‌کاررفته در دیر گچین آجر، آهک، خشت و گچ است.

مسجد در این کاروانسرا به صورت چهارطاقی است که احتمالاً در محل آتشکده‌ای ساسانی ساخته شده‌است و در آن هیچ‌گونه تزییناتی دیده نمی‌شود.

در اطراف کاروانسرای دیر گچین می‌توان دو آب‌انبار، یک کوره آجرپزی، یک آب‌بند و قبرستانی متعلق به دوران اسلامی قرار دارد. روی قبر های این قبرستان را با آجر پوشانده اند. در ۵۰۰ متری آن، بنایی خشتی‌گلی از دورهٔ قاجار وجود دارد که به‌شکل قلعه است.

پس از احداث جادهٔ جدید تهران، ری، قم (حسن‌آباد) در ۱۲۴۶ هجری قمری متروک شد.

دانش آموزخبرنگار: نگین گایینی