آمیختگی پزشکی و فلسفه در کتاب تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی

به گزارش روابط عمومی کافه فلسفه، سید«محمدرضا حسینی بهشتی»، استاد فلسفه دانشگاه تهران در نشست مجازی نقد و بررسی کتاب تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی و تأثیر آن بر اروپای قرون وسطی در محل کافه فلسفه با تقدیر از زحمات مترجم و ناشر این کتاب و با تأکید بر اهمیت توجه به این کتاب تاریخی اظهار کرد: با وجود فشردگی، اطلاعات ارزشمندی از دوره‌ای نسبتاً طولانی توسط پرفسور کمپبل(نویسنده کتاب) ارائه شده است. امید می‌رود در چاپ‌های بعدی ویراست بهتری با دقت در اسامی و اعلام، از سوی ناشر عرضه شود.
وی در ادامه درباره چند نکته محتوایی در خصوص کتاب گفت: این کتاب یک چارچوب بزرگ‌تری برای بحث طب در تمدن اسلامی در نظر گرفته است. در ابتدا از انتخاب عنوان «پزشکی در تمدن اسلامی» توسط مترجم بجای عبارت «پزشکی عربی» که عنوان اصلی کتاب است، دفاع می‌کنم چون زبان علمی در آن دوره، در سراسر سرزمین‌های اسلامی، زبان عربی بوده و به همین دلیل مستشرقین از عبارت تمدن عربی استفاده می‌کنند که مترادف با همان تمدن اسلامی است.
این استاد فلسفه دانشگاه تهران در ادامه خاطرنشان کرد: پرسشی که ممکن است به ذهن متبادر شود این است که اساساً چرا آثار پزشکی در سده‌های میانه، مورد توجه عالمان مغرب‌زمین قرار دارد؟ من که 10 سالی تاریخ قرون وسطی تدریس کرده‌ام همواره یکی دو جلسه را به ترجمه‌های متعددی که از آثار اسلامی در دوران قرون وسطی به زبان‌های اروپایی ترجمه شده، اختصاص می‌دادم. مجموع آثار ترجمه شده شمار فراوانی دارد که یکی از آن‌ها آثار پزشکی است.
چارچوب این کتاب برای دانش پزشکی، چارچوب نظام علم و حکمت روزگار خود است
دکتر بهشتی افزود: بسیاری از این ترجمه‌ها به‌علت ترجمه کلمه به کلمه نقایص متعددی دارد و گاهی تعجب‌آور است که با این سبک از ترجمه، یک مفهومی منتقل شده است، از همین‌رو برخی متون بارها ترجمه شده تا اشکالات آن برطرف شود. چارچوبی که در این کتاب برای دانش پزشکی مطرح شده، چارچوب نظام علم و حکمت روزگار خود است. بنابراین اهمیت کتاب، در نشان دادن تصویری از علمی شدن علم در روزگار خود است که بر اساس سنت‌های پزشکی مختلف، این تغییر و تکامل را نشان می‌دهد.
وی در ادامه با استناد به آگوستین و ارسطو، درباره طبیب تجربه و طبیب عالم، سنت‌های درمانی هرکدام، اخلاط چهارگانه و نسبت به بین حالت بحران یا بیماری و حالت اعتدال یا سلامتی صحبت کرد و گفت: برخلاف دیدگاه نویسنده در خصوص کم‌توجهی به ادوات جراحی، پژوهش‌های جدید و آثاری که در موزه‌ها گرد آمده نشان می‌دهد که این بخش نیز از گذشته مورد توجه بوده است.
این استاد فلسفه دانشگاه تهران تصریح کرد: استنساخ و ترجمه‌های متون، مشکلات زیادی داشت اما با آمدن ماشین چاپ و حروف سربی، کتاب قانون بوعلی از نخستین آثاری است که به‌صورت گسترده چاپ شد و تأثیر فراوانی در نظام آموزش در آن دوره داشت.
توجه نویسنده کتاب به فلسفه پزشکی و بررسی تاریخ پزشکی در زمینه فکری و فلسفی کتاب را ارزشمند کرده است
در ادامه این نشست مجازی دکتر «بهزاد کریمی» عضو هیئت علمی گروه ایران‌شناسی دانشگاه میبد، با توصیف از شخصیت نقدپذیر دکتر بهزادیان‌نژاد، مترجم کتاب و سلوک علمی و اخلاقی وی در ادامه گفت: پزشکان سابقه مطالعات تاریخ پزشکی را دارند تاریخ پزشکی از این حیث مهم بود که برای آموزش دانشجویان پزشکی اهمیت داشت. هرچند که این دانشجویان نگاه تاریخی به موضوع نداشتند اما مسأله دانش پزشکی از حیث تکامل یافته‌های آن برایشان مهم بود.
وی افزود: در کنار این جریان و به موازات آن از سال‌های 1970 به بعد، مورخان به این موضوع علاقه‌مند شدند تا به لحاظ اجتماعی، تاریخ پزشکی را مطالعه کنند. اهمیت این کتاب از این جهت است که پیش از آغاز جریان مطالعه تاریخ پزشکی به شکل آکادمیک و دیسیپلینی، این کار را انجام داده و باوجود آن‌که نویسنده، خود یک پزشک است، کوشیده به فلسفه پزشکی توجه کند و تاریخ پزشکی را در یک زمینه فکری و فلسفی بررسی کند و از این جهت کتاب ارزشمندی است.
این عضو هیئت علمی گروه ایران‌شناسی دانشگاه میبد خاطرنشان کرد: در واقع در چارچوب تاریخ‌نگاری پزشکی، این کتاب به گونه‌ای نوشته شده که در یک دسته‌بندی خاصی قرار نمی‌گیرد. به‌رغم آن‌که بسیاری از آثار جدید از حیث منابع یا روش دچار مشکل است اما این کتاب، باوجود آن‌که توسط یک پزشک نوشته شده و پیش از آغاز جریان علمی تاریخ‌نگاری پزشکی تألیف شده، اثر بسیار قابل اعتنایی است.
دکتر کریمی ادامه داد: نکته دیگری که باید بیان کنم، تفاوت بین جریان شرق و غرب جهان اسلام است، تفاوت بین ابن‌سینا و ابن‌رشد در پزشکی هم وجود دارد چون در آن دوران، پزشکی ریشه‌های فلسفی دارد.
وی با بیان این‌که انتقاد نویسنده از ابن‌سینا در خصوص کم‌توجهی به درمان‌های یداوی هم ناشی از همین اختلاف نظر است، در ادامه تصریح کرد:کیفیت ترجمه این اثر نسبت به آثار پیشینی که توسط دکتر بهزادیان‌نژاد ترجمه شده ارتقاء یافته است و امید می‌رود این مسیر با همین کیفیت تداوم پیدا کند.
کمپبل در کتاب بر تبادل دانش میان خلافت غربی جهان اسلام و اروپای قرون وسطی تمرکز داشته است
دکتر «عبدالرسول خیراندیش»، استاد تاریخ دانشگاه شیراز هم با ابراز خرسندی از انتشار کتاب افزود: این کتاب واجد محتوای ارزشمندی است و مقدمه مفصلی که مترجم کتاب به آن افزوده، هم نشان‌گر فضل و دانش مترجم است و خوانندگان را نسبت به محتوای کتاب و مباحث پیرامون آن راهنمایی می‌کند و اطلاعاتی کم و بیش هم‌وزن کتاب را در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد.
وی خاطرنشان کرد: بحثی که دونالد کمپبل(نویسنده کتاب) طرح کرده، پیش از او هم سابقه دارد اما زاویه دید او به‌علت توجه به ادبیات پزشکی و منشاء پزشکی در تمدن اسلامی، واجد اهمیت است. او به منابع پزشکی از حیث متون آموزشی توجه کرده و از حیث دیگر به چرایی و چگونگی پذیرش آن‌ها در اروپای قرون وسطی پرداخته است، از این‌رو در اروپای قرون وسطی(به خصوص در نیمه دوم قرون وسطی) آرای موافقان و مخالفان اقتباس و استفاده از پزشکی عربی یا اسلامی را بررسی کرده است.
این استاد تاریخ دانشگاه شیراز ادامه داد: باید توجه کرد این مباحث در یک بستر تاریخی و در زمانی رخ می‌دهد که جنگ‌های قرون وسطی بین جامعه غربی و اسلامی در جریان بوده دستاوردهای مسلمانان از طریق آمیختگی‌های جمعیتی نظیر برخوردهای نظامی، تجارت و نظایر آن در اختیار اروپایی‌ها قرار می‌گرفته است. در اثنای این جنگ‌ها، هنوز طبیعیات از سوی کلیسا پذیرشی نداشت و همین آمیختگی در کنار برخی بیماری‌های مسری که با دست به دست شدن داروهای شرقی، موجب ارتباط بیشتر بین دنیای اسلام و اروپای قرون وسطی شد.
دکتر خیراندیش گفت: نویسنده در این کتاب، متوجه این نکته است که در این دوران، یک خلافت شرقی در جهان اسلام وجود دارد و یک خلافت غربی یا مغربی که در شمال آفریقا تا اندلس برقرار بوده است. نویسنده بیشتر روی این بخش، یعنی تبادل دانش میان خلافت غربی جهان اسلام و اروپای قرون وسطی تمرکز داشته است. در مجموع این اثر برای پیگیری مطالعات پزشکی در جهان اسلام و آشنایی با تجربیات تبادلات بین‌المللی در تاریخ پزشکی مفید است.
در ادامه این نشست مجازی دکتر «قربان بهزادیان‌نژاد» مترجم کتاب با اعتقاد به این‌که رابطه با تاریخ علم باید انتقادی باشد، و باید نقصان‌ها را بپذیریم، گفت: برای مثال تاریخ نشان می‌دهد که کالبدشناسی و جراحی در قرون وسطی پیشرفت چشمگیری نداشته است و بخشی از آن به باورهای دینی یا رابطه فقه و پزشکی باز می‌گردد. حرام بودن عمل تشریح در مسیحیت و یهودیت روشن است اما طبق بررسی اسمیت در اسلام چنین وضوحی وجود ندارد. با این حال در این دوره تشریح صورت نمی‌گیرد و همان نوشته‌های جالینوسی تکرار می‌شود. جراحی هم وضعیت مشابهی دارد البته با مقدمات و دلایل متفاوت.
وی درباره انتخاب این کتاب با وجود قدیمی بودن آن برای ترجمه توضیح داد: من چندین مقاله دیگر در این موضوع ترجمه کرده‌ام مقالاتی که بسیار جدید هستند اما مباحث کتاب را نو یافتم و با مشورت دوستان برگردان را انجام دادم و همانطور که جناب دکتر بهشتی فرمودند می‌تواند مباحث کتاب مبنایی برای پژوهش‌های بعدی شود.
مترجم کتاب تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی و تأثیر آن بر اروپای قرون وسطی افزود: در ترجمه‌هایی که تقدیم شده، هدف من رویکردی متفاوت از آن‌چه در نگارش کتاب‌های تاریخ پزشکی به قصد تفاخر، هویت‌طلبانه، احیاگرانه، ایدئولوژِیک و.. بوده است و در جستجوی راهی برای برون‌رفت از این عقب‌ماندگی و عقب نگاهداشتن بوده است و براساس باز خورد از ناقدان، همکاران و... کتاب‌ها قرین توفیق بوده است.
نویسنده کتاب مطالب را بسیار فشرده مطرح کرده که آمیختگی پزشکی و فلسفه در این دوره بر پیچیدگی آن افزوده است
دکتر بهزادیان‌نژاد در توضیح این کتاب گفت: نام کتاب پزشکی در تمدن اسلامی و تأثیر آن بر اروپای قرون وسطی است و همین نام تأمل‌برانگیز است هم‌چنین دوره میانه یا قرون وسطی 1000 سال است و نویسنده ضمن پوشش دادن این مدت طولانی اشاره‌هایی به پیش و پس از این دوره هم دارد در نتیجه مطالب را بسیار فشرده مطرح کرده است و نهایتا آن‌که آمیختگی پزشکی و فلسفه در این دوره، بر پیچیدگی بحث افزوده است.

وی در ادامه درباره فصول کتاب اظهار کرد: کتاب در 11 فصل تنظیم شده و نخست فیلسوفان یونانی و روم شرقی تأثیرگذار بر پزشکی یعنی بقراط، ارسطو، سلسوس از گروه اول و پاولوس آیگینیایی، و...از گروه دوم و نظرات محوری هر یک را ارائه می‌کند و سپس به سراغ تاریخ‌نگاری جهان اسلام با محور قرار دادن فلسفه و پزشکی می‌رود. در این بحث به ردیابی نخستین مواجهه‌ها می‌پردازد، داروهای وارده به دنیای اسلام از سیاحان، آشنایی با ارسطو در مصر، مواجهه با یونانی مآب‌ها در سوریه، ایرانی‌ها در بغداد و... و سیر تطور از یک قرن انتقال شفاهی به شجره‌نامه‌نویسی، نگارش سیره و... را مرور می‌کند.
این مترجم کتاب تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی و تأثیر آن بر اروپای قرون وسطی در ادامه افزود: نویسنده آنگاه سراغ دو کانون اصلی امپراتوری اسلامی خلافت شرقی و خلافت غربی می‌رود و تأکید می‌کند که بیش از 400 پزشک فیلسوف سرآمد در این دوره زیسته‌اند و مرزهای فکری این دو ناحیه چندان روشن نیست و در نتیجه تقسیم‌بندی تا حدی فرضی است.
کمپبل می‌کوشد فهرستی از ترجمه‌های هر ناحیه را ارائه و نمایندگان فکری و تجربی پزشکی آن‌ها را معرفی کند
دکتر بهزادیان‌نژاد خاطرنشان کرد: او تلاش دارد فهرستی از ترجمه‌های هر ناحیه را ارائه کند و نمایندگان فکری و تجربی پزشکی آن‌ها را معرفی کند، رازی و ابن‌سینا از شرق و زهراوی و ابن‌رشد از غرب و در تمام فصول بعدی کتاب بدون آن‌که تصریح کند، اندیشه‌های محوری آنان که تا حدودی بازتاب‌دهنده تفاوت این دو کانون می‌باشد را مد نظر دارد. تفاوت‌هایی که در یک کلام سعی ابن رشد بر جدایی فلسفه از دین وکلام و در شرق تاحدودی آمیختگی آن‌ها در نوشتار ابن‌سینا نمایان است. نویسنده با تأثّر پایان رواداری این منطقه را با سوزاندن و از بین بردن کتاب‌های فلسفی و با تأخیر زمانی آثار پزشکی و نیز فرار فیلسوف پزشکان و یا به زندان رفتن، اعلام می‌دارد.
وی تصریح کرد: نویسنده در ادامه زمینه‌های پذیرش و نفوذ اندیشه‌های عربی‌نویسان را در اروپا کندوکاو می‌کند و بر عناصری چون آمیختگی نژادی، جنگ‌های صلیبی و وضعیت پزشکی در دیرها و مدارس پاگانی و... تأکید می‌کند و دوره سالرنویی و مترجم مشهور آن کنستانتین آفریقایی و شکل‌گیری عرب‌گرایی در پایگاه بقراطی (سالرنو) و در ادامه مدرسه تولدو و مترجمان مشهور و دقیق آن یعنی جرارد کریمونا و جرارد سابیوناتا و نقش یهودیان در انتقال فرهنگ عربی را به بحث می‌گذارد.
این مترجم کتاب تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی و تأثیر آن بر اروپای قرون وسطی ادامه داد: آنگاه تأثیر این کتاب‌ها را بر جریان‌های فکری اروپا یعنی مدرسی‌ها(و شکل‌گیری پزشکی ـ مدرسی)، تحول‌خواهان، تجربه‌گرایان، یونانی مآب‌ها... و آثار نخستین و یا اندیشمندان تأثیرگذارشان را شرح می‌دهد در ادامه دامنه بحث را به ادبیات و سبک‌های ادبی می‌کشاند و نقش رمان و نویسندگان برجسته‌ای چون شکسپیر و حکایات کانتربری را مد نظر قرار می‌دهد. افزون بر این‌ها به بررسی سر فصل‌های دانشگاه‌های بزرگ از جمله مونت پولیه، پالرمو و... نیز می‌پردازد.
نویسنده شکل‌گیری مخالفت و مقاومت در برابر نفوذ عرب‌گرایی را در جای جای فصول مختلف کتاب پیگیری کرده است
دکتر بهزادیان‌نژاد یادآور شد: نویسنده شکل‌گیری مخالفت و مقاومت در برابر نفوذ عرب‌گرایی را در جای جای فصول مختلف کتاب توسط شارحان، خلاصه‌کنندگان، تطبیق‌دهندگان، ادغام‌کنندگان صورت گرفته را پیگیری کرده است و در این بررسی نشان می‌دهد که ابن رشد و ابن رشدیان سازگاری بیشتری با اروپا و اندیشه‌های مدرن دارند و بر عکس ابن‌سینا نقدهای تندتری را متوجه خود می‌کند.
براساس این گزارش، کتاب تاریخ پزشکی در تمدن اسلامی و تأثیر آن بر اروپای قرون وسطی، نوشته پروفسور دونالد کمپبل با ترجمه قربان بهزادیان‌نژاد به تازگی توسط انتشارات نگارستان اندیشه منتشر شده است و نشستی به میزبانی ناشر در فضای مجازی، با حضور دکتر «قربان بهزادیان‌نژاد» (مترجم کتاب)، دکتر «محمدرضا حسینی بهشتی» (استاد فلسفه دانشگاه تهران)، دکتر «عبدالرسول خیراندیش» (استاد تاریخ دانشگاه شیراز) و دکتر «بهزاد کریمی» (استادیار ایرانشناسی در دانشگاه میبد) نقد و بررسی شد.