زهرا نژادبهرام*
رفع فضای بی‌دفاع شهری افزایش احساس امنیت اجتماعی زنان
رشد و گسترش بدون برنامه ابعاد کالبدی و اجتماعی شهرها، تأثیر اجتناب‌ناپذیری بر حیـــات بشـــــری گذاشته است به‌طوری کــه در قــرن کنونــی می‌توان تأثیراقدامات غیراصولــی شهرسازی در رشــد و گســترش آسیب‌های اجتماعی و ناهنجاری‌های رفتاری را در جوامع شهری مشاهده کرد.
در همین ارتباط مسأله جنسیت و فضای شهری موضوعی است که در دهه‌های اخیر محققان و مدیران شهری به‌طور عمده در مورد آن خیلی بحث نکرده‌اند، زیرا زنان سهم اندکی در برنامه‌ریزی و ساخت آن داشته‌اند و محیط‌های ساخته شده بازتابنده فعالیت‌های مردانه، ارزش‌ها و گرایش‌های مردان به فضای شهری است.
بی‌تردید تفاوت‌های موجود میان مردان و زنان، نیازهای متفاوتی را در محیط‌های شهری ایجاد می‌کند و مدیران شهری از این قبیل تفاوت‌ها غافل بوده‌اند. مفهوم «حق به شهر» طی سال‌های اخیرمورد توجه مدیران و اندیشمندان شهری قرار گرفته است و شهرها را به‌عنوان عرصه‌ای جهت حضور و فعالیت شهروندان مورد تأکید قرار می‌دهد.
در این رویکرد حق به شهر به‌عنوان خواسته‌ای مدنی و قانونی گسترش یافته و به رسمیت شناخته شده است. حضور‌پذیری شهر برای تمامی بخش‌های جامعه فارغ از جنسیت مورد ملاحظه قرار گرفته شده است. یکی از مسائلی که تحقق حق به شهر را در شهرها خدشه دار می‌کند حس پایین امنیت و مزاحمت‌های خیابانی است که از اشکال خشونت علیه زنان است که آنها را در سنین مختلف و در موقعیت‌های متفاوت در همه نقاط دنیا تهدید می‌نماید. در برخی جوامع قوانین سختگیرانه‌ای برای مقابله با آن وجود دارد و در برخی دیگر قوانین حمایتی وضع شده تا زنان را در مقابل آسیب‌های آن محافظت نماید، اما یکی از مهم‌ترین سیاست‌ها و تدابیر در جهت تقویت حضور امن و با حرمت زنان در جامعه، رعایت ملاحظات انسانی و اجتماعی در اصلاح و توسعه فضاهای شهری است.
بین شهرهای کشور، تهران به‌عنوان بزرگ‌ترین کلانشهر ایران به علت شرایط خاص کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی حاکم برآن، با تعدد فضاهای جرم خیز، بی‌دفاع و سطح پایین حس امنیت اجتماعی در بین شهروندان مواجه است. در سال ۱۳۹۵، معاونت اجتماعی شهرداری تهران پژوهشی درباره «ارزیابی کیفیت زندگی در کلانشهر تهران» انجام داده و یافته‌های این پژوهش را در قالب «اطلس کیفیت زندگی شهر تهران» منتشر کرده است. در این پژوهش ۴۵ هزار و ۶ پرسشنامه بین ساکنان محله‌های مناطق ۲۲ گانه تهران توزیع شده است. داده‌های پیمایش رصد کیفیت زندگی شهری نشان داده که میانگین نمره احساس امنیت در سطح محلات، ۵۳ از ۱۰۰ است. در بین مناطق ۲۲ گانه، ۱، ۲۲ و ۵ بالاترین نمره را در این شاخص به دست آورده‌اند و پایین‌ترین امتیاز به مناطق ۱۳، ۱۲ و ۱۷ تعلق دارد. شاخص احساس امنیت نشان می‌دهد تا چه اندازه شهروندان نگران قربانی شدن خود یا اعضای خانواده‌شان در فضاهای عمومی هستند. همچنین طبق نظرسنجی که اخیراً شهرداری تهران در همین ارتباط از شهروندان تهرانی انجام داده به موضوع «ترس و فضای شهری» پرداخته شده است. در این نظرسنجی از پاسخگویان پرسیده شده که «وقتی هوا تاریک می‌شود تا چه حد از رفت و آمد به‌صورت تنها احساس خطر می‌کنند؟»
نتایج نشان می‌دهد ۳۷ درصد احساس امنیت می‌کنند اما ۴۴ درصد با احساس ترس و عدم امنیت درگیرند و حس ترس و عدم امنیت در بین زنان نسبت به مردان سهم بالاتری را به خود اختصاص داده بود. احساس امنیت تا اندازه‌ای با وضعیت روشنایی معابر و ایجاد نظارت اجتماعی در شب رابطه دارد. پاسخگویانی که معابر محله خود را در شب تاریک دانسته و وضعیت روشنایی آن را نامناسب توصیف کرده‌اند، احساس عدم امنیت بیشتری را ابراز داشته‌اند.
لازم به‌ذکر است که احساس امنیت یکی از بارزترین وجوه بالندگی یک اجتماع و بسترساز رشد، توسعه و ثبات جامعه است. بدیهی است بدون برخورداری از امنیت، نمی‌توان انتظار کارآیی از ساختار شهری به مثابه سیستمی از اجزا و عناصر برای زندگی همراه با رفاه و کرامت انسانی را داشت. بنابراین ضرورت دارد طراحی فضاهای کالبدی به‌سمت ارتقای برخوردهای اجتماعی و روابط همسایگی، اولویت دادن به فضاهای پیاده برای تأمین حرکت آزاد شهروندان و ایجاد مبلمان و نورکافی برای تحقق امنیت زنان در ساعات شب حرکت نماید. مدیریت شهری در دوره کنونی با شعار «تهران شهری برای همه» بیش از گذشته موضوع رفع فضاهای بی‌دفاع شهری را مورد توجه قرار داده است و در بند دوم از ماده ۶۹ برنامه سوم توسعه شهر تهران، شهرداری موظف شده است شناسایی و بهسازی فضاهای بی‌دفاع شهری، نقاط کور و ناامن را با همکاری سایر نهادها و سازمان‌های ذیربط به‌منظورارتقای امنیت اجتماعی در فضاهای شهری و ایجاد احساس امنیت در شهروندان و بویژه زنان، کودکان، توان یابان و سالمندان مورد توجه قرار دهد.
با تکیه بر این الزام، از ابتدای سال‌جاری به‌صورت پایلوت، پروژه شناسایی نقاط بی‌دفاع و خطرپذیر جهت حضور بدون دغدغه زنان و سایر گروه‌های جمعیتی در معرض خطر در سطح منطقه 10 شهرداری تهران آغاز شد. در این مسیر ابتدا انواع آزارهای خیابانی متوجه زنان و برخی نقاط بی‌دفاع شناسایی شد. سپس با برگزاری جلسات و همچنین بازدید‌های میدانی با حضور اعضای شورایاری‌های منطقه، معتمدین محله و عوامل شهرداری، تعداد این نقاط افزایش یافته و تدقیق و اقدامات مورد نیاز جهت رفع آن صورت گرفت که تاکنون قریب به ۱۳۰ نقطه جرم خیز و بی‌دفاع در سطح منطقه شناسایی و رفع شده است. همچنین به‌صورت کلی در مجموع مناطق ۲۲ گانه، بیش از ۱۸۰۰ نقطه بی‌دفاع شناسایی که از این تعداد قریب به ۱۳۰۰ نقطه بی‌دفاع رفع خطر شده است. همچنین در راستای اجرای ماده ۶۹ برنامه سوم، دستورالعمل اجرایی ارتقای احساس امنیت حضور زنان در شهر از طریق شناسایی و بهسازی نقاط بی‌دفاع شهری تدوین شده است که در انتظار تأیید و ابلاغ قرار دارد. در این دستورالعمل به‌منظور مدیریت، راهبری و هدایت اقدامات و انجام هماهنگی میان واحدهای ذی مدخل، شورای اجرایی در سطح مناطق ۲۲گانه به ریاست شهرداری منطقه ایجاد می‌گردد تا برنامه‌ریزی، پیگیری و نظارت جهت رفع فضاهای بی‌دفاع شهری را در سطح مناطق پیگیری و حل و فصل نماید. بدیهی است موضوع فضاهای بی‌دفاع شهری از خانه‌ای رها شده و بدون ساکن گرفته تا یک پیچ هندسی در مسیر تردد پیاده یا نور‌پردازی غیرکارشناسی تا فضای سبزی که نظارت عمومی روی آن حداقلی است و یا... قابل تأمل است.
فضای بی‌دفاع شهری تصویر نمادین تئوری پنجره شکسته است که احتمال بروز آسیب و جرم خیزی را بیشتر می‌نمایاند.
با وجود این، این مهم می‌تواند حتی در بستر یک سند امنیت شهری توسط شهرداری تدوین گردد هرچند دستورالعمل رفع فضاهای بی‌دفاع یک گام مؤثر بر این اقدام است اما سند امنیت شهری می‌تواند چشم انداز خوبی برای سایر طرح‌ها و برنامه‌های شهری باشد.
امید است طی کمتر از یکسال باقی مانده تا پایان دوره کنونی مدیریت شهری با مشارکت ساکنان و از طریق راه‌اندازی نهضت رفع فضاهای بی‌دفاع شهری در سطح مناطق، مسأله کمبود احساس امنیت شهروندان در فضاهای عمومی شهر از طریق شناسایی و رفع فضاهای بی‌دفاع شهری تا حد قابل قبولی کاهش یابد.
*نایب رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر تهران
منبع: ایران
ارسال دیدگاه