امروز ۲۱ مرداد روز ملی دریای خزر است

کشورهای حاشیه دریای خزر (آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان) جهت حفاظت از محیط زیست این دریا در سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳) "کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر" موسوم به "کنوانسیون تهران" را امضاء کردند. این کنوانسیون با همکاری و حمایت برنامه محیط زیست ملل متحد شکل گرفت و دبیرخانه آن نیز بصورت موقت در ژنو است. با عنایت به اینکه این کنوانسیون منطقه ای تنها معاهده زیست محیطی مورد توافق پنج کشور حاشیه دریای خزر و تنها بستر همکاری جهت حفاظت و نجات اکوسیستم منحصر بفرد دریای خزر است، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

هم زمان با لازم الاجرا شدن کنوانسیون تهران در تاریخ ۲۱ مردادماه ۱۳۸۵، این روز به عنوان "روز دریای خزر" نامیده شد و به همین مناسبت هر ساله مراسم بزرگداشت این روز در کشورهای عضو این کنوانسیون برگزار می شود.
عموما این برنامه های بزرگداشت بصورت جلساتی با حضور مسئولین و مقامات سازمانهای ذیربط برگزار می شد و صرفا مجموعه ای از سخنرانی ها بود. از سال ۱۳۹۱ به بعد مقرر شد تا از طریق سازمان های مردم نهاد بومی کشورها جشنواره هایی با هدف تنویر افکار عمومی و آشنا کردن جوامع محلی حاشیه این دریا با اهداف کنوانسیون تهران برگزار شود و طی آن عموم مردم از وضعیت دریای خزر و لزوم حفظ محیط زیست آن اطلاع یابند. که هر ساله با همکاری ادارات کل حفاظت محیط زیست استان های ساحلی گلستان، مازندران و گیلان و سازمان های مردم نهاد مستقر در آن استان ها، برنامه های متنوعی از جمله مراسم پاکسازی سواحل، جشنواره های متنوع آموزشی، فرهنگی، ورزشی و سرگرمی و همچنین برگزاری نمایشگاه های مختلف اجرا شده است.

امسال نیز با توجه به ادامه شیوع بیماری کرونا، اجرای مراسم روز دریای خزر به صورت غیرحضوری و مجازی مانند برگزاری مسابقات نقاشی، داستان نویسی، عکاسی و... برگزار می شود.

آخرین وضعیت کنوانسیون تهران

از زمان امضا کنوانسیون تهران تاکنون مسئولیت دبیرخانه موقت این کنوانسیون به عهده برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) است که در ژنو مستقر است. از ابتدای مذاکرات مربوط به تعیین محل دائمی کنوانسیون، جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان در بین کشورهای عضو بیشترین تمایل را در خصوص استقرار محل دبیرخانه دائمی در کشور متبوع خود داشتند. در عین حال کشور روسیه نیز به صورت غیررسمی ابراز تمایل جهت میزبانی دبیرخانه نموده بود.

در پنجمین نشست کشورهای عضو کنوانسیون تهران (COP۵) که در خرداد ۱۳۹۳در شهرعشق آباد کشور ترکمنستان برگزار شد، مقرر شد تا دبیرخانه کنوانسیون بصورت گردشی به ترتیب حروف الفبای انگلیسی هر چهار سال در یکی از کشورهای عضو کنوانسیون مستقر شود. بنابراین با توجه به اینکه کشور آذربایجان بر اساس ترتیب ذکر شده اولین کشور بود، در همان جلسه تصمیم گرفته شد تا از ابتدای ژانویه سال ۲۰۱۵ میلادی دبیرخانه کنوانسیون از ژنو به شهر باکو به مدت چهارسال انتقال یابد.

در جریان پنجمین نشست اعضای متعاهد کنوانسیون همچنین در خصوص تشکیل صندوق مالی کنوانسیون و نحوه انتخاب دبیر اجرایی تصمیم گیری شد، ولی تاکنون به هیچ یک از آنها عمل نشده است.

در حال حاضر پیشنهاد جدیدی از طرف کشور قزاقستان مطرح شده که بر خلاف تصمیم اخذ شده در کاپ ۵، پیشنهاد ایجاد دبیرخانه ای مستقل بدون حضور یونپ و به طور ثابت در یک کشور را مطرح کرده است. ایران، روسیه و ترکمنستان صراحتا مخالفت خود را با این پیشنهاد در جلسات اعلام کرده و مایل به اجرای تصمیم گرفته شده در کاپ ۵ هستند.

آخرین وضعیت پروتکلهای الحاقی به کنوانسیون تهران

پروتکل آمادگی، واکنش و همکاری منطقه‌ای در مبارزه با سوانح آلودگی نفتی- پروتکل آکتائو

این پروتکل در کاپ ۳ در مردادماه ۱۳۹۰ در کشور قزاقستان به امضای مسئولین محیط زیست کشورهای حاشیه دریای خزر رسید و تحت عنوان پروتکل آکتائو (محل امضای پروتکل در قزاقستان) نام گرفت.

قانون الحاق به این پروتکلدرجلسه علنی روز یکشنبه مورخ ۱۵/۵/۱۳۹۱ مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و در تاریخ ۱۹/۶/۹۱ جهت اجرا به سازمان حفاظت محیط زیست ابلاغ شد.

با توجه به تصویب این پروتکل توسط مجالس هر ۵ کشور، از تاریخ ۴ مردادماه سال ۱۳۹۵ لازم الاجرا شده است.

پروتکل حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی‌های ناشی از منابع و فعالیت‌های مستقر در خشکی- پروتکل مسکو

در جریان کاپ ۴ در آذرماه ۱۳۹۱ در شهر مسکو نهایی و امضا شد.

در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی مورخ ۱۸/۵/۹۴ کلیات این پروتکل مورد تصویب قرار گرفته و در تاریخ ۴/۶/۹۴ به تایید شورای نگهبان و در تاریخ ۱۵/۶/۹۴ به دولت ابلاغ شده است.

در حال حاضر کلیه کشورها به غیر از قزاقستان و روسیه این پروتکل را در مجالس خود به تصویب رسانده اند و لذا هنوز لازم الاجرا نشده است.

پروتکل حفاظت تنوع زیستی- پروتکل عشق آباد

در کاپ ۵ کنوانسیون تهران که در اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ در ترکمنستان برگزار شد مورد تایید نهایی قرار گرفته و به امضا رسید.

در جمهوری اسلامی ایران در حال بررسی توسط مجلس شورای اسلامی است.

در حال حاضر تنها کشور ترکمنستان پروتکل مذکور را به تصویب مجلس خود رسانده است و لذا لازم الاجرا نشده است.

پروتکل "ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی"

بر اساس این پروتکل کشورهای عضو متعهد می شوند تا پیش از اجرای طرح های بزرگ که احتمال دارد اثرات سوء فرامرزی برای سایر کشورها در منطقه دریای خزر ایجاد کنند، مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی انجام داده و گزارش آن را به دبیرخانه کنوانسیون و کشورهای عضو درخواست کننده ارائه دهند.

این پروتکل در جلسه فوق العاده اعضای متعاهد به کنوانسیون تهران در خردادماه ۱۳۹۷در شهر مسکو به امضاء رسید.

در جمهوری اسلامی ایران در حال بررسی توسط مجلس شورای اسلامی است.

روسیه، آذربایجان و ترکمنستان این پروتکل را در مجالس خود به تصویب رسانده اند.

پروتکل "پایش، ارزیابی، دستیابی و تبادل اطلاعات"

تهیه پیش نویس این پروتکل بر اساس تصمیم اتخاذ شده در پنجمین نشست کشورهای عضو که از تاریخ ۹-۷ خرداد ۱۳۹۳ در کشور ترکمنستان برگزار شد، انجام گرفت. این پروتکل هنوز در مراحل اولیه کارشناسی در منطقه است.

برگرفته از اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران