مصائب نان‌آوران کوچک

تهران (پانا) - «کودکان کار» نان‌آوران کوچک خانواده‌ها هستند که تنها بخشی از آنها بر سر چهارراه‌ها مشاهده می‌شوند و بخشی از این کودکان خارج از خیابان‌ها مشغول به کار هستند.

کودکان کار به کودکانی اطلاق می‌شود که به دور از هیاهوی کودکانه از سنین کودکی اقدام به کار سخت می‌کنند. روز جهانی مبارزه با کار کودکان روزی است که برای افزایش آگاهی و فعالیت در زمینه جلوگیری از کار کودکان از سوی سازمان بین المللی کار پیشنهاد شده است. روز جهانی مبارزه با کار کودکان هر ساله در ۱۲ ژوئن(۲۲ خرداد) برگزار می‌شود و هدف آن جلوگیری از کار کودکان است.

قانون درباره کار کودکان چه می‌گوید

سال ۱۹۸۹ بود که مجمع عمومی سازمان ملل متحد پیمان نامه حقوق کودک را تصویب کرد. بر اساس ماده 32 این پیمان‌نامه، دولت‌های عضو موظف شدند تا با هرگونه سوءاستفاده و بهره کشی اقتصادی از کودکان مقابله کرده و زمینه‌های رشد ذهنی، جسمی، روانی، و اجتماعی تمام کودکان را فراهم کنند. البته علاوه بر این، پیمان نامه حقوق کودک وکنوانسیون ۱۳۸ «حداقل سن کار کودکان» مصوب ۲۶ ژوئن ۱۹۷۳ و کنوانسیون ۱۸۲ «ممنوعیت بدترین اَشکال کار کودکان» مصوب ژوئن ۱۹۹۹ از اقدامات موثر بین‌المللی بوده است. ایران نیز سال 1370 پیمان جهانی حقوق کودک را امضا کرد و در اسفند سال ۱۳۷۳ مفاد پیمان‌نامه به تصویب مجلس رسید. همچنین ایران مقاوله‌نامه شماره 182 حقوق بنیادین کار را در سال 80 قبول کرد.

در ایران نیز به موجب قانون کار جدید مصوب ۱۳۶۹ مقررات مربوط به سن کار مورد بازنگری قرار گرفت و به موجب ماده ۷۹ همین قانون به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال ممنوع اعلام شد و حتی در پاره‌ای از موارد با توجه به نوع کار یا محیط کار، حداقل سن کار به ۱۸ سال تمام افزایش یافته‌است. بر اساس این قانون، اگر یک کارفرما کودک زیر ۱۵ سال را به کار بگیرد، متخلف خواهد بود و برای نخستین بار به مجازات نقدی و برای بار دوم به مجازات نقدی و حبس محکوم می‌شود و در مرتبه سوم علاوه بر این موارد، کارخانه یا کارگاه پلمپ و پروانه کار فرد متخلف ابطال خواهد شد. از سوی دیگر، ماد‏ه‏ ۸۴ قانون کار پیش‌بینی کرده است که در مشاغل و کارهایی که ماهیت آن برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان و نوجوانان زیان‏‌آور است، حداقل سن کار ۱۸ سال تمام خواهد بود که تشخیص این امر با وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است.

در ماده ۸۲ قانون کار، ساعات کار روزانه کارگر نوجوان را نیم ساعت کمتر از ساعت کار معمولی کارگران تعیین می‌کند و ترتیب استفاده از این امتیاز را موکول به توافق کارگر و کارفرما می‌سازد. در ماده ۸۳ قانون کار نیز به تاکید آمده است: «ارجاع هر نوع کار اضافی و انجام کار در شب و نیز ارجاع کارهای سخت و زیان‌آور و خطرناک و حمل بار با دست بیش از حد مجاز، استفاده از وسایل مکانیکی، برای کارگر نوجوان ممنوع است.»

آمار درباره کار کودکان چه می‌گوید

بر اساس گزارش سازمان بین‌المللی کار، در سال ۲۰۱۸ در سراسر جهان ۱۵۲ میلیون کودک میان ۵ تا ۱۷ سال قربانی پدیده «کار کودک» بوده‌اند. یونیسف فقر را به عنوان مهم‌ترین دلیل کار کودک اعلام کرده و گفته تا زمانی که فقر در کشورها به‌طور کامل ریشه‌کن نشده امیدی به پایان بخشیدن به کار کودک نیست. در ایران بررسی وضع فعالیت کودکان ۱۷-۱۰ ساله کشور در سال ۱۳۹۶ نشان می‌دهد که از حدود 9 میلیون کودک حدود ۴۹۹ هزار کودک فعال شاغل و در جست‌وجوی کار هستند که نسبت به سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ با افزایش ۹۶ درصدی و ۶۰۰ درصدی روبرو بوده‌اند. البته آمارها در ایران می‌گوید دو میلیون کودک کار وجود دارد اما هنوز آمار دقیقی از تعداد کودکان کار وجود ندارد زیرا در میان آنها کودکانی وجود دارد که در کارگاه‌های زیرزمینی فعالیت می‌کنند و ماهیت آنها پنهان است و این یکی از بدترین اشکال کار کودکان به شمار می‌رود چرا که آنها را با صدمات جسمی، روحی و حتی جنسی روبه‌رو می‌کند.

هرچند کودکان در خیابان در معرض آسیب‌های مختلف جسمی و روانی قرار دارند اما مخاطراتی که کودکان کار را در کارگاه‌های زیرزمینی تهدید می‌کند به مراتب بیشتر است و بارها فعالان حقوق کودکان به کار کودکان در کارگاه‌های زیر زمینی هشدار داده‌ و اعلام کرده‌اند که برخی کودکان در کارگاه‌های خانوادگی بدون داشتن حقوقی مشخص به کار گرفته و بسیاری دیگر توسط کارفرمایان به صورت غیر قانونی به کارهای سخت گمارده می‌شوند و در این نوع کار چون ماهیت آشکار وجود ندارد، حقوق کودکان به راحتی نقض می‌شود.

اقدامات ضربتی درباره کار کودکان نتیجه بخش نیست

کوروش محمدی، فعال حوزه کودکان و رئیس انجمن آسیب‌شناسی درباره آسیب‌های کار کودکان به پانا می‌گوید: «یکی از پدیده‌های دنیای مدرن، پدیده کودکان کار است که فقط مختص ایران نیست و در اکثر کشورهای جهان وجود دارد. کودکان کار، قشری ضعیف و آسیب پذیرند که ناچار به کار اجباری هستند و بیشتر آنها به دلیل فقر اقتصادی و اعتیاد خانواده یا وضع نامناسب اقتصاد خانواده و فقر فرهنگی به صورت فصلی یا دائم مشغول کار می‌شوند.»

او ادامه می‌دهد: « نخست کودکانی هستند که در خیابان دستفروشی و کار می‌کنند. این کودکان معمولاً خانواده دارند اما جبر، آنان را به این سمت کشانده است. دسته دیگر کودکان خیابانی هستند که در خیابان زندگی و کار تکدی‌گری می‌کنند که خانواده ندارند. دسته سوم هم کودکان کار کارگاهی هستند که در کارگاه‌های تولیدی، کشاورزی و خانگی و کوره‌پزخانه به کار مشغولند.»

محمدی می‌گوید: «زمانی کودک مجبور به کار می‌شود که شرایط زندگی برایش سخت می‌شود و در درون خانواده تحت فشار قرار می‌گیرد و در معرض خطراتی مانند تکدی‌گری و حتی اعتیاد و کارتن خوابی قرار می‌گیرد و در نتیجه ترجیح می‌دهد به دنبال کاری برود تا حداقل بتواند از طریق آن امرار معاش کند اما بازهم در معرض سایر آسیب‌هایی که جامعه برای او رقم می‌زند.»

رئیس انجمن آسیب شناسی اجتماعی تصریح کرد: «نباید فقط به دنبال مباحث حمایتی در کوتاه مدت باشیم و اجرای طرح‌هایی در راستای جمع‌آوری این کودکان نمی‌تواند این معضل را به طور ریشه‌ای حل کند چون شاهدیم سال‌ها اقدامات ضربتی در زمینه جمع‌آوری و ساماندهی کودکان کار صورت گرفته اما نتیجه بخش نبوده است.»

یکی از جنبه‌های پنهان‌تر کار کودک، «آزارها و خشونت‌های فیزیکی» است که در کارگاه‌های زیرزمینی کودکان متحمل می‌شوند و به دلیل همان ماهیت پنهان این نوع کار شاید هرگز کسی متوجه نشود تا بتواند به کودک کمک کند. محمدی می‌گوید: «کودکان کار در کارگاه‌ها آن قدر از دیده‌ها دورند و مشکلات آن‌ها در میان سیل سختی‌های کودکان کار در خیابان‌ها دیده نمی‌شود که در ساختار قهری جمع‌آوری کودکان کار، که به تازگی دوباره از سر گرفته شده، نیز به چشم نمی‌آیند.»

خطرات پنهان کار کودک در کارگاه‌های زیرزمینی

او درباره خطرات پنهان کار کودک در کارگاه‌های زیرزمینی می‌گوید: «کار پنهان کودکان زنگ خطری برای جامعه است. یکی از جنبه‌های پنهان‌تر کار کودک، مساله آزارهای جنسی است که در مکان‌هایی که کودک در معرض دید نیست و به صورت پنهانی کار می‌کند، سلامت روان کودک را تهدید می‌کند. از طرفی ما نمی‌دانیم در کارگاه‌های زیرزمینی، شرایط کار چگونه است و چند ساعت از کودک کار می‌کشند و چقدر دستمزد می‌دهند که این موارد مصداق خشونت و کودک‌آزاری به شمار می‌رود.»

این آسیب‌شناس در پاسخ به اینکه راه‌حل مبارزه با تهدیدات پنهان کار کودکان چیست می‌گوید: «یکی از چالش‌ها این است که بر عملکرد کارفرما و کارگاه‌ها نظارتی وجود ندارد و کودکان به ابزاری برای سودجویی تبدیل شده‌اند. راه‌حل مبارزه با این تهدیدات اصلاح قوانین و نظارت بیشتر وزارت کار است.»

او همچنین ابراز امیدواری کرد تا قانون حمایت از کودکان و نوجوانان با حمایت‌های کارساز اجتماعی برای پایان بخشیدن به کارهای مشقت‌زای کودکان مفید باشد.

محمدی همچنین تاکید می‌کند: «ابتدا باید علل مخربی که باعث بروز این پدیده شده‌اند، برطرف شوند و باید معاش خانوارهای کم‌درآمد به یک سطح حداقلی ارتقا پیدا کند تا کودک مجبور نباشد، بار خانواده را بر دوش بکشند. سازمان‌های ناظر نیاز است تا با کارگاه‌های متخلف بدون مماشات و با شدت عمل رفتار کنند تا زندگی این کودکان قربانی منافع اقتصادی صاحبان این کارگاه‌ها قرار نگیرد. در وضعیتی که سازمان‌های ناظر به وظیفه‌ خود عمل نمی‌کنند نیاز است تا ساز و کار جدیدی برای اطلاع‌رسانی در مورد تخلف‌های صورت گرفته در این کارگاه‌ها در نظر گرفته شود. از طرفی برنامه‌های حمایتی از این کودکان پس از خروج از این کارگاه‌ها، باید از سوی سازمان‌های حمایتی اجرا شود.»

او معتقد است: «در شرایط کنونی که این کودکان بر سر چهارراه‌ها و گاهی زیر زمین فعالیت می‌کنند و اگر آنها را از سطح خیابان جمع‌آوری کنیم، به زیر زمین‌ می‌روند و در آن صورت شرایط بدتری خواهند داشت، در این صورت برای این کودکان خیابان امن‌تر از جاهای دیگر خواهد بود. باید کاری کرد که این کودکان در کنار حضورشان برای کار در خیابان به سایر حقوقشان مانند امنیت، بهداشت، بیمه و آموزش نیز دسترسی داشته باشند چون حذف کودک کار در شرایط اقتصادی فعلی امکانپذیر نیست.»

ساماندهی کودکان کار با حفظ جایگاه کودک اجرا می‌شود

طرح جمع‌آوری کودکان کار که تا کنون چندین مرتبه از جانب نهادهای مختلف مانند شهرداری و یا سازمان بهزیستی اجرا شده نه تنها اقدام شایسته‌ای برای حل معضل نبوده، بلکه به زیرزمینی شدن بسیاری از فعالیت‌ها انجامیده است. کودکانی که به وضوح بر سر معابر حضور داشتند و به طور ناخودآگاه از نظارت عمومی برخوردار بودند به دلیل رویکردهای انتظامی به کارگاه‌هایی رانده شدند که نه نظارتی بر آنها وجود داشت و نه از حداقل حقوق اجتماعی برخوردارشان می‌کرد. حبیب الله مسعودی فرید، معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی طرح ساماندهی کودکان کار و خیابان را یکی از برنامه‌های کلیدی در راستای کودکان کار می‌داند و به پانا می‌گوید: «ساماندهی کودکان کار و خیابان در قالب طرح حمایت اجتماعی با حفظ جایگاه و شأن کودک و با رویکرد خانواده محور در تابستان امسال اجرا خواهد شد.»

او درباره‌ طرح‌هایی که در راستای منع کار کودکان به کار گرفته شده است، می‌‌گوید: «ما در بهزیستی معتقدیم خیابان جای کودک نیست و حضور کودکان در خیابان به نوعی کودک‌آزاری محسوب می‌شود و افرادی که به عناوین مختلف کودکان را استثمار و به کار کردن در خیابان وادار می‌کنند، مجرم محسوب می‌شوند اما متاسفانه احکام قضایی که برای این جرم در نظر گرفته می‌شود به اندازه کافی بازدارنده نیستند و لازم است که با جدیت بیشتر با این افراد برخورد شود.»

او می‌گوید: «برخی از این کودکان از راه‌های قانونی و غیر قانونی به کشور وارد می‌شوند و در حقیقت اتباع بیگانه هستند و بیش از 60 درصد کودکان کار و خیابان را نیز همین اتباع بیگانه تشکیل می‌دهند. کماکان با مواردی ازجمله ورود کودکان از افغانستان و حضور آنها در خیابان‌ها، مواجه هستیم که مقرر شد شرایط را با سفارت افغانستان درمیان بگذاریم اکثر اینها غیرقانونی هستند و اگر همکاری از طرف آنها صورت بگیرد حتما باید این کودکان را ساماندهی کنیم. در غیر این‌صورت آنها به عنوان افرادی که به صورت غیرمجاز وارد کشور شده‌اند با عدم رعایت تعهدهایی که دارند، ما مجبور می‌شویم اینها را عودت دهیم که این کار را خواهیم کرد. این به نفع آنها است زیرا در شرایط نابسامان زندگی آنها به خصوص وقتی در دست باندهایی گرفتارشوند، بسیار بد خواهد بود.»

توانمندی خانواده‌ها در طرح ساماندهی کودکان کار

مسعودی فرید می‌افزاید: «در طرح ساماندهی کودکان کار و خیابان کودکان کار و خیابان که دارای خانواده هستند، این خانواده‌ها را توانمند می‌کنیم. این خانواده‌ها یا معلولیت دارند که بهزیستی برای آنها پروتکل دارد، یا بی‌بضاعت هستند که تحت پوشش کمیته امداد قرار می‌گیرند یا معتاد هستند که بهزیستی طبق پروتکل به آنها رسیدگی می‌کند.»

داستان کودکان کار مشکل امروز و دیروز نیست و اگرچه وضع «کودکان کار و خیابان» به شدت بغرنج و آسیب‌زاست اما نکته اینجاست که همه‌ کودکان کار، کودکان خیابان نیستند و کودکانی که در کارگاه‌های زیرزمینی کار می‌کنند اوضاعشان به مراتب بدتر است و نباید نسبت به وضع آنها بی‌تفاوت بود.