مستند «خانه خدا » باعث آشتی متعصبین با سینما شد

این مستند که توسط  فیلمخانه ملی ایران مرمت شده ۹۰ دقیقه‌ است و از میان چندین نسخه موجود مرمت شده به مناسبت عید قربان و همزمان با روز جهانی آرشیو با حضور محمد تهامی‌نژاد، مستندساز و پژوهشگر سینما و محمد جعفری، مستندساز و نویسنده  اکران شد.

 اجازه ساخت «خانه خدا» توسط ملک فیصل در این مراسم محمد تهامی‌نژاد مستندساز و پژوهشگر سینما درباره این اثر گفت: «مستند «خانه خدا» نه به عنوان یک فیلم آرشیوی بلکه یک اثری است که در فیلمخانه تبدیل به آرشیو شده و مسئله اصلی این است که نگاتیو فیلم کجاست و چرا موجود نیست.»

او ادامه داد: «به دنبال این مستند آقای ابراهیمی با اتکا به این اثر مستندی به نام «درباره خانه خدا» ساختند که تنها سند تصویری موجود از این اثر به شمار می‌آید که همه اسناد و مدارک را بررسی کرده است.»

تهامی‌نژاد با اشاره به این موضوع که این مستند جزو اولین مستندها درباره خانه خدا و مراسم حج است توضیح داد: «شوتزاک و کوپر بعد از جنگ جهانی اول اولین تصویر هوایی از مکه را ثبت کردند که زائران در حال حرکت به سمت کعبه هستند. فیلم بعدی برای برادران امیدوار است که موفق شدند یک نماز در مسجد الحرام را ثبت کنند. یک اثر دیگر هم وجود دارد که جلال آل احمد در «خسی در میقات» به آن اشاره کرده و نوشته آن سال که به مکه رفته بود، فیلمبردارانی از فرانسه و اندونزی در حال ثبت موقعیت بودند.»

او درباره موقعیتی که رضایی برای ساخت مستند «خانه خدا» به دست آورده گفت: «در سال ۱۳۴۵ پادشاه عربستان به ایران آمد و ابوالقاسم رضایی توانست اجازه ساخت این اثر را مستقیم از او بگیرد؛ البته همچنان درباره این موضوع که کارگردان اثر کیست بحث وجود دارد؛ در نسخه‌های انگلیسی نام ابوالقاسم رضایی به عنوان کارگردان ذکر شده اما بسیاری گفتند که این اثر کارگردان نداشته است. به عنوان مثال نعمت حقیقی که در این اثر حضور داشت اعلام کرده که کارگردانی برای این اثر وجود نداشت.»

این کارگردان درباره هویت فردی که این اثر را مونتاژ کرده توضیح داد: «مسئله دیگر اینکه بسیاری می‌گویند ابراهیم گلستان کار مونتاژ فیلم را انجام داده اما نعمت حقیقی توضیح می‌دهد که چنین موضوعی صحت ندارد، ابراهیم گلستان صرفا نظراتش را  درباره مونتاژ این اثر گفته است.»

تهامی‌نژاد درباره نویسنده متن این مستند گفت: «هرچند که شواهد حاکی از این است که گلستان کار مونتاژ را انجام نداده اما از نوشته‌ها مشخص است که این آثار نوشته گلستان است و حتی نعمت حقیقی می‌گفت گلستان به گونه‌ای کار را پیش برد که ردی از قلم خودش در آن نباشد.»

نقش پر رنگ ابراهیم گلستان و نعمت حقیقی در ساخت «خانه خدا» محمد جعفری، مستندساز و نویسنده نیز با اشاره به قدمت فیلم گفت: «مستند «خانه خدا» به ۶۰ سال پیش تعلق دارد آن هم در دهه ۴۰ که چنین امکاناتی وجود نداشت، اگر ما بخواهیم از ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ هجری شمسی را که ۱۰۰ سال است در نظر بگیریم، به نظر می‌رسد، شاخص‌ترین دهه متعلق به دهه ۴۰ است که نهادها و بنگاه‌های اقتصادی، فرهنگی و هنری ظهور کردند و انسان‌های بزرگی نیز به عرصه فرهنگ و هنر وارد شدند، حتی شاخص‌ترین چهره‌ها در دهه ۴۰ مستند ما ظهور کردند هرچند که اغلب اوقات متولیان این آثار نهادهای دولتی بودند، اما بازهم اتفاق ویژه‌ای در ادبیات، تئاتر و سینمای ما رقم خورد.»

این مستندساز درباره نقش ابراهیم گلستان در تولید این اثر گفت: «در شکل‌گیری و ساخت این اثر نقش ابراهیم گلستان و دامادش نعمت حقیقی بسیار پر رنگ است. خود ابوالقاسم رضایی تنها یک اثر ساخته که بسیار درجه یک است البته پنج فیلم را هم فیلمبرداری کرده است و ضمن اینکه جلال مقدم به عنوان کارگردان دوم نقشه راه درستی به چهار فیلمبردار ارائه داده است.»

«خانه خدا» یک اثر سفارشی نبود او با اشاره به مستقل بودن این مستند گفت:« در آن زمان که بسیاری از آثار به پشتوانه نهادهای دولت تولید می‌شد، فیلم «خانه خدا» به صورت مستقل و کاملا دلی ساخته شد و مهم‌ترین ویژگی آن هم این است که تلاش نمی‌کند تا ایدئولوژی را به بیننده حقنه کند.»

او ادامه داد: «رضایی در شرایطی سراغ ساخت چنین مستندی رفته که مخاطب آن زمان دنبال آثاری چون «گنج قارون» بوده است و اتفاقا در آن زمان متعصبین که تحت هیچ شرایطی به سینما نمی‌رفتند، بخاطر این فیلم با سینما آشتی کردند، حتی اولین سینمایی که در قم افتتاح شد کار خود را با اکران این اثر آغاز کرد.»

این مستندساز ادامه داد: «فراموش نکنیم همین اثر یکی از دشوارترین آثار سینمای ایران است و شاید نمونه دیگر چنین محتوایی «برای آزادی» حسین ترابی است که تعدادی فیلمبردار آن را ساختند.» او درباره ویژگی‌های این اثر گفت: «کدام مستند را در جهان دیدیم که این تعداد لوکیشن و این حجم از انسان‌ها را در خود جای داده باشد. یکی از پرسش‌ها این است که چگونه دویدن میان صفا و مروه را به این زیبایی گرفتند؟ خطراتی که فیلمبرداران برای ساخت این اثر انجام دادند فوق‌العادست چون در آن زمان پهبادی وجود نداشت و مشخص است که از یک ارتفاع بالا این آثار ضبط شده است. نکته دیگه رنگی بودن این فیلم است آن هم در دوره‌ای که همه فیلم‌ها سیاه و سفید ساخته می‌شدند. نمونه‌ای که در دسترس است از پوزتیو استخراج شده، نه از نگاتیو و اگر نگاتیو بود متوجه می‌شدیم که کار تا چه میزان حرفه‌ای است.»

جعفری درباره نبود صدابرداری و صداگذاری روی این اثر گفت: «اگر صداگذاری بود تاثیرگذاری این اثر چندین‌ پله بهتر می‌شد اما در کل، این اثر ریتم تدوین بسیار درست و روانی دارد و اگر گفتار متن را از فیلم بگیریم کار ارزش خود را از دست می‌دهد.»

چاقو خوردن ابوالقاسم رضایی بخاطر ساخت «خانه خدا» تهامی نژاد درباره گرفتاری ابوالقاسم رضایی بعد از اکران فیلم گفت: «بعد از اکران این فیلم یک نفر از اراک می‌آید و آقای رضایی را با چاقو می‌زند. البته نعمت حقیقی می‌گفت آن روزی که ایشان چاقو می‌خورد هوا سرد بوده و پالتویی که آقای رضایی به تن داشتند مانع از آن می‌شود که آسیب جدی به او وارد شود. اما اینکه ریشه این ماجرا چه بوده نامعلوم است، اما گفته می‌شد احتمالا بخاطر ساخت این فیلم این ماجرا رخ داده است. به هر حال مهم است بدانیم که  ابوالقاسم رضایی انسان تحصیلکرده، اصیل و علاقه‌مند به هنر بود که منابعی هم می‌گویند او پسر میرزا ابراهیم خان صحاف باشی بود که از پیشگامان سینمای ایران به شمار می‌آید.»

این مستند درباره مراسم حج، مراحل مختلف آن و زائرانی است که از نقاط گوناگون جهان، از طریق هوا، خشکی و دریاراهی خانه خدا شدند و پس از انجام مناسک، به کشورهای خود بازمی‌گردند. از دیگر عوامل مستند می‌توان به ابراهیم گلستان به عنوان نویسنده متن و نعمت حقیقی، احمد شیرازی، محمود ایثاری و عباس دستمالچی در جایگاه فیلم‌بردار اشاره کرد..