اقدامات پیشگیرانه ایران درباره بیماری «مرس»

"مرس" می‌تواند طیف متنوعی از بیماری‌ها را درگیر کند. این طیف از موارد بدون علامت یا با علائم خفیف تنفسی آغاز می‌شود و در برخی موارد تا بروز بیماری حاد تنفسی شدید گسترش می‌یابد؛ علائم معمول بیماری شامل تب، سرفه و تنگی نفس است. همچنین ذات‌الریه از تظاهرات شایع این بیماری به شمار می‌رود. برخی از بیماران نیز علائم گوارشی مانند اسهال را تجربه می‌کنند که بیانگر درگیری سیستم‌های مختلف بدن در اثر این ویروس است. در موارد شدید، مرس می‌تواند منجر به عفونت پیش‌رونده ریه‌ها، نارسایی تنفسی، نارسایی کلیوی و حتی نارسایی چندگانه ارگان‌ها شود. این بیماران معمولاً نیاز به بستری شدن در بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) دارند و در بسیاری از موارد، استفاده از تهویه مکانیکی برای حفظ عملکرد تنفسی ضروری خواهد بود.

بیشترین ابتلاها در مراکز درمانی

قباد مرادی - رییس مرکز مدیریت بیماری های واگیر وزارت بهداشت درخصوص انتقال این بیماری، می گوید: هرچند مخزن این ویروس شتر است و به عنوان یک بیماری می تواند از شتر به انسان منتقل شود، اما بسیاری از موارد انتقال این ویروس از انسان به انسان در محیط‌های درمانی رخ داده است؛ به عبارت دیگر، تماس‌های نزدیک و طولانی‌مدت بین بیماران و کارکنان سلامت یا همراهان بیمار، بدون رعایت اقدامات کامل پیشگیری و کنترل عفونت، نقش مهمی در انتقال بیماری داشته‌اند؛ با توجه به ویژگی‌های بالینی و اپیدمیولوژیک این ویروس، رعایت دقیق پروتکل‌های بهداشتی، استفاده از وسایل حفاظت فردی در محیط‌های درمانی، و شناسایی سریع بیماران مشکوک، نقش کلیدی در کنترل انتشار بیماری و کاهش مرگ‌ومیر ناشی از آن دارد.

وی خاطرنشان می کند: شتر به عنوان یکی از مخازن اصلی ویروس کرونا مرس شناخته می‌شود و نقش مهمی در انتقال این بیماری به انسان دارد. پس از ورود ویروس به بدن، دوره نهفتگی بیماری معمولاً بین ۵ تا ۶ روز است، هرچند در برخی موارد این بازه زمانی می‌تواند بین ۲ تا ۱۴ روز متغیر باشد.

به گفته مرادی، بر اساس گزارش‌های موجود، حدود ۳۶ درصد از موارد قطعی ابتلا به مرس که شناسایی و ثبت شده‌اند، منجر به مرگ شده‌اند. این آمار نشان‌دهنده شدت و اهمیت بالای این بیماری در حوزه سلامت عمومی است. درمان خاصی برای مرس وجود ندارد و عمدتاً درمان ها، حمایتی و نگه‌دارنده است.

اپیدمیولوژی سندرم تنفسی خاورمیانه

براساس مطالعات انجام شده، از فروردین‌ماه سال ۱۳۹۱ تا اواسط اردیبهشت ۱۴۰۴، در مجموع ۲۶۳۸ مورد ابتلا به ویروس کرونا مرس (MERS-CoV) در سطح جهان گزارش شده که از این تعداد، ۹۵۷ مورد منجر به مرگ شده‌اند. عمده این موارد در کشورهای شبه‌جزیره عربستان سعودی رخ داده است؛ تاکنون، موارد ابتلا به مرس در ۲۷ کشور جهان گزارش شده‌اند؛ از این میان، ۱۲ کشور در منطقه مدیترانه شرقی قرار دارند. این ویروس در تمامی شش منطقه تحت پوشش سازمان جهانی بهداشت مشاهده شده است. بیش از ۸۴ درصد از کل موارد گزارش‌شده در جهان، مربوط به کشور عربستان سعودی بوده‌اند.

براساس گزارش های جهانی، از سال ۲۰۱۹ تاکنون، موردی از مرس خارج از منطقه خاورمیانه گزارش نشده بود، اما در سال‌های اخیر (۲۰۲۴ و ۲۰۲۵) موارد جدیدی از این بیماری مجدداً گزارش شده‌اند. در منطقه مدیترانه شرقی (EMRO) موارد ابتلا به مرس در کشورهای بحرین، مصر، ایران (بسیار محدود در سال ۱۳۹۴)، اردن، کویت، لبنان، عمان، قطر، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و یمن گزارش شده است. در آفریقا نیز این بیماری در الجزیره و تونس مشاهده شده است. در اروپا کشورهایی مانند اتریش، فرانسه، آلمان، یونان، ایتالیا، هلند، ترکیه و انگلستان مواردی از بیماری را گزارش کرده‌اند. همچنین در آسیا، کشورهای چین، جمهوری کره، مالزی، فیلیپین و تایلند به این فهرست اضافه می‌شوند. در قاره آمریکا نیز ایالات متحده آمریکا موارد ابتلا به مرس را گزارش داده است.

بزرگ‌ترین طغیان مرس در خارج از منطقه مدیترانه شرقی (EMRO) در سال ۲۰۱۵ در جمهوری کره رخ داد که طی آن ۱۸۶ نفر به این بیماری مبتلا شدند و ۳۹ نفر جان خود را از دست دادند.

بنابر اعلام وزارت بهداشت، همچنین، در منطقه مدیترانه شرقی، بیشترین تعداد موارد تجمیعی انسانی مربوط به عربستان سعودی با بیش از ۲۱۸۴ مورد، امارات متحده عربی با ۹۳ مورد، اردن با ۲۸ مورد و قطر با ۲۳ مورد بوده است.

موارد گزارش‌شده در کشورهای خارج از منطقه خاورمیانه معمولاً مرتبط با سفر بوده‌اند. در طغیان سال ۲۰۱۵ کره جنوبی، ۱۸۵ مورد در این کشور و یک مورد در چین ثبت شد که منجر به ۳۹ مورد فوت شد. نخستین مورد شناخته شده در این طغیان، فردی با سابقه سفر به خاورمیانه بود. (این آمار ممکن است کمتر از تعداد واقعی موارد باشد.)

سازمان جهانی بهداشت پیش‌بینی می‌کند که موارد بیشتری از ابتلا به مرس در خاورمیانه و همچنین در کشورهایی که ویروس در شترها در گردش است، گزارش خواهد شد. انتقال ویروس به کشورها معمولاً از طریق افرادی صورت گرفته که با شترهای آلوده یا محصولات خام شتر مانند شیر، ادرار و گوشت نیمه‌پخته تماس داشته‌اند و همچنین از طریق انتقال بیمارستانی نیز گزارش شده است.

از آغاز پاندمی کووید-۱۹، تعداد موارد گزارش‌شده ابتلا به کرونا ویروس مرس کاهش قابل توجهی داشته است. در عربستان سعودی، از سه‌ماهه دوم سال ۲۰۲۳، نظام مراقبت و دیده‌وری بیماری مرس به نظام مراقبت و دیده‌وری کلی ادغام شده است و در حال حاضر مواردی که تست آنفلوانزا و کووید-۱۹ آن‌ها منفی باشد، تحت نظارت برای ابتلا به مرس قرار می‌گیرند. فرضیه‌ای مطرح شده است مبنی بر اینکه افراد مبتلا به کووید-۱۹ یا کسانی که واکسن کووید-۱۹ را دریافت کرده‌اند، ممکن است نسبت به فرم شدید بیماری مرس محافظت نسبی داشته باشند. این موضوع نیازمند تحقیقات و بررسی‌های علمی بیشتری است تا به طور دقیق اثبات شود.

موارد انسانی ابتلا به ویروس کرونا مرس همچنان در شبه‌جزیره عربستان گزارش می‌شود، هرچند تعداد موارد جدید شناسایی‌شده از طریق نظام مراقبت این کشور به پایین‌ترین سطح خود از سال ۲۰۱۴ رسیده است.

رییس مرکز مدیریت بیماری های واگیر وزارت بهداشت درخصوص ابتلای جدید به این بیماری می گوید: از ابتدای سال ۲۰۲۵ تا ۱۲ می همان سال، ۱۰ مورد ابتلا به مرس از جمله دو مورد فوتی در کشور عربستان سعودی ثبت شده و هیچکدام مربوط به ایران نبوده است.

وی با بیان اینکه در کشورهایی که ویروس مرس در شترها در گردش است و به جمعیت انسانی منتقل می‌شود، این ویروس همچنان یک تهدید جدی محسوب می‌شود، افزود: سازمان جهانی بهداشت بر اجرای اقدامات هدفمند پیشگیری و کنترل عفونت تاکید دارد تا از انتقال عفونت‌های بیمارستانی و گسترش بیشتر ویروس به انسان جلوگیری شود.

به گفته وی، به نظر می‌رسد ویروس مرس به‌راحتی از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شود، مگر در شرایط تماس نزدیک که امکان انتقال فراهم باشد؛ مانند هنگام مراقبت از بیمار مبتلا به مرس بدون استفاده از وسایل حفاظت فردی. طغیان‌های از این بیماری در میان پرسنل بهداشتی و درمانی در کشورهای مختلف نیز گزارش شده است. به طور کلی، انتقال انسان به انسان بیشتر در مراکز درمانی رخ می‌دهد، هرچند انتقال بین اعضای خانواده که در یک منزل زندگی می‌کنند نیز گزارش شده است.

بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، عربستان سعودی اقدامات گسترده‌ای را برای پیشگیری و کنترل بیماری کرونا ویروس مرس به اجرا گذاشته است. در مراکز بهداشتی و درمانی، برنامه‌های پیشگیری و کنترل عفونت به طور مستمر انجام می‌شود و پرسنل به صورت منظم در خصوص روش‌های پیشگیری و کنترل عفونت آموزش دیده‌اند. رعایت دقیق پروتکل‌های تریاژ و استفاده از وسایل حفاظت فردی از جمله اصول مهم در این مراکز است. بیماران مشکوک به سرعت جداسازی شده و موارد تماس نزدیک آنها نیز قرنطینه می‌شوند تا از انتقال ویروس جلوگیری شود. همچنین، نظام مراقبت و بررسی آزمایشگاهی برای شناسایی و پیگیری دقیق موارد ابتلا به بیماری راه‌اندازی شده است. موارد تماس نزدیک، به ویژه پرسنل درمانی که در گروه پرخطر قرار دارند، به دقت پیگیری و آزمایش می‌شوند. از سال ۲۰۲۳، بیماری مرس در نظام دیده‌وری آزمایشگاهی ادغام شده و این امر باعث افزایش دقت و سرعت شناسایی موارد شده است. علاوه بر این، اقدامات گسترده‌ای برای افزایش آگاهی عمومی صورت گرفته و کمپین‌هایی برگزار شده است تا اصول بهداشتی رعایت شود و انتقال بیماری کاهش یابد. به افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای توصیه شده است که از تماس نزدیک با حیوانات، به ویژه شترها، خودداری کنند تا از ابتلا به بیماری جلوگیری شود.

معیارهای انجام آزمایش و نمونه‌گیری برای بیماری مرس

مرادی درخصوص معیارهای انجام آزمایش برای تشخیص بیماری مرس، می گوید: آزمایش کرونا ویروس مرس و نمونه‌گیری از بیمار زمانی انجام می‌شود که فرد دارای بیماری شدید با علائم بالینی و اپیدمیولوژیک مشخص باشد. این علائم شامل تب همراه با پنومونی (ذات‌الریه) یا تب و سندرم دیسترس تنفسی حاد است. همچنین، بیمار باید دارای حداقل یک عامل خطر اپیدمیولوژیکی باشد؛ از نظر معیارهای اپیدمیولوژیکی، در ظرف ۱۴ روز قبل از بروز علائم، بیمار باید سابقه سفر به کشورهای شبه‌جزیره عربستان یا کشورهای نزدیک به آن را داشته باشد یا سابقه تماس نزدیک با فردی که طی ۱۴ روز پس از اقامت یا سفر به این مناطق دچار تب و بیماری حاد تنفسی شده یا سابقه تماس مستقیم فیزیکی با شتر داشته است.

بنابر مطالعات علمی، تماس مستقیم فیزیکی با حیوان آلوده، شامل لمس کردن، سوار شدن، بوسیدن، نظافت و قرار گرفتن در معرض ترشحات تنفسی شتر، می تواند امکان ابتلا را فراهم کند.

اقدامات پیشگیرانه در ایران و توصیه به حجاج

مرادی با اشاره به موعد بازگشت حجاج از سفر حج، بر اقدامات پیشگیرانه در زمینه پایش بیماری تاکید و عنوان می کند: وزارت بهداشت ایران اقدامات مختلفی را برای پیشگیری از شیوع این بیماری در نظر گرفته است. به‌ویژه برای زائران عتبات و حجاجی که به عربستان سفر می‌کنند، آموزش‌های لازم درباره علائم بیماری داده شده و سیستم مراقبت و پایش فعال شده است. اگر فردی با علائم تنفسی بازگردد، تا ۱۴ روز باید تحت مراقبت باشد.

وی می گوید: در تمامی مرزهای ورودی، اطلاع‌رسانی، توزیع بروشور و پایش سلامت مسافران انجام می‌شود. به افراد توصیه می‌شود اگر تا دو هفته پس از بازگشت علائمی داشتند، به مراکز درمانی مراجعه کنند و مراقب تماس‌های فیزیکی نزدیک مانند روبوسی باشند و از ماسک مناسب در صورت داشتن علایم تنفسی برای محافظت استفاده کنند.

راه‌های انتقال کروناویروس مرس

مرادی، راه‌های انتقال کروناویروس مرس را شامل، تماس مستقیم با فرد بیمار، تماس با ترشحات آلوده بیمار، تماس تنفسی با ذرات ویروس و تماس غیرمستقیم با اشیایی که به ترشحات تنفسی یا سایر ترشحات بدن بیمار مبتلا آلوده شده‌اند، عنوان می کند؛ علاوه بر این، تماس مستقیم با شتر یا ترشحات آلوده بدن شتر و همچنین تماس غیرمستقیم با محیط آلوده یا محصولات لبنی غیرپاستوریزه و فرآورده‌های آلوده دامی مانند ادرار، ترشحات بینی، بزاق و خون شتر که حامل ویروس مرس هستند، از دیگر راه‌های انتقال این بیماری محسوب می‌شوند.

براساس مطالعات علمی، امکان سرایت بیماری به دیگران تا ۲۴ ساعت پس از پایان تب و سایر علائم بالینی وجود دارد، بر این اساس، توصیه می‌شود بیماران مشکوک به مرس حداقل تا ۲۴ ساعت پس از قطع تب و علائم بیماری در ایزوله باقی بمانند و در صورتی که در این مدت نمونه تنفسی از بیمار گرفته شده و نتیجه آزمایش منفی اعلام شود، می‌توانند از ایزوله خارج شوند.

براساس گزارش های CDC، برای پیشگیری از انتقال کروناویروس مرس اقدامات متعددی توصیه می‌شود که نقش مهمی در کاهش شیوع بیماری دارند. اجرای پروتکل‌های پیشگیری و کنترل عفونت از جمله استفاده از ماسک‌های مناسب، شستشوی مکرر دست‌ها، رعایت فاصله فیزیکی، بهبود تهویه در فضاهای بسته و رعایت آداب تنفسی مانند پوشاندن بینی و دهان با آرنج هنگام سرفه، از جمله مهم‌ترین این اقدامات هستند. از سوی دیگر، مصرف محصولات حیوانی خام یا نیمه‌پخته از جمله شیر، گوشت و ادرار شتر خطر بالایی در انتقال بیماری به انسان دارد. محصولاتی که به درستی پخته یا پاستوریزه شده‌اند، برای مصرف ایمن محسوب می‌شوند. بنابراین، گوشت و شیر شتر تنها پس از پاستوریزاسیون و پخت کامل قابل استفاده هستند.

مرادی می گوید: به افراد توصیه می‌شود از تماس نزدیک با شتر، به ویژه فاصله کمتر از یک تا دو متر، خودداری کنند و همچنین از نوشیدن شیر خام یا غیرپاستوریزه و خوردن گوشت شتری که به طور کامل پخته نشده باشد، و تماس با ادرار شتر پرهیز کنند؛ هر فردی که در مزارع، بازارها، اصطبل‌ها و سایر مکان‌هایی که شتر در آن‌ها حضور دارد، باید اصول بهداشتی از جمله، شستن مرتب دست‌ها قبل و بعد از تماس با حیوان و خودداری از تماس با حیوان بیمار را به طور کامل رعایت کند؛ این اقدامات کمک می‌کند تا خطر انتقال ویروس از حیوان به انسان به حداقل برسد.

فرم شدید بیماری بیشتر در چه افرادی مشاهده می‌شود؟

رییس مرکز مدیریت بیماری های واگیر وزارت بهداشت می‌گوید: فرم شدید بیماری مرس بیشتر در افرادی مشاهده می‌شود که شرایط خاصی دارند، این افراد شامل سالمندان و کسانی هستند که سیستم ایمنی ضعیفی دارند. همچنین بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند سرطان، دیابت، بیماری‌های مزمن کلیوی، ریوی و فشار خون بالا، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به فرم شدید این بیماری قرار دارند. این گروه‌ها به دلیل ضعف سیستم ایمنی یا وجود بیماری‌های زمینه‌ای، توان مقابله با عفونت را کمتر داشته و احتمال بروز علائم شدید و پیچیده‌تر در آن‌ها بیشتر است.

مرادی در ادامه بیان کرد: افرادی که به صورت شغلی با شتر در ارتباط هستند، مانند نگهبانان، افرادی که از شتر مراقبت می‌کنند، فروشندگان و کارگران، نسبت به سایر افراد در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به بیماری قرار دارند، این افراد باید به دقت موازین بهداشت فردی را رعایت کنند، همچنین باید از ماسک مناسب، وسایل حفاظت فردی و چکمه استفاده کنند و پس از پایان کار، این وسایل را از تن خارج کرده و دست‌ها را بشویند.

وی ضمن تاکید بر توجه به نشانه های اولیه بیماری، گفت: افراد به خصوص حجاج تازه از حج بازگشته، نسبت به علائمی همچون تب، سرفه و تنگی نفس، حساس باشند و در صورت مشاهده، حتما از وسایل محافظتی مانند ماسک استفاده کرده و سریعا به مراکز درمانی مراجعه کنند.

مرادی، افزایش آگاهی عمومی، برگزاری دوره‌های آموزشی و بازآموزی منظم در خصوص موازین پیشگیری و کنترل عفونت، به ویژه برای پرسنل درمانی و مسئولان نظافت اتاق بیماران، را ضروری عنوان کرد و نسبت به ابتلای خوشه ای در میان پرسنل درمان، هشدار داد.

بنابر اعلام وزارت بهداشت، مطالعات تحقیقاتی بین‌المللی در حال انجام است تا بهتر بتوانند نحوه انتقال ویروس، پایداری آن در محیط و مدت زمان زنده ماندنش در هوا را ارزیابی کنند. سکانس ژنتیکی ویروس نقش بسیار مهمی در درک چگونگی انتقال و تکامل ویروس دارد و به کمک آن می‌توان روند انتقال ویروس بین بیماران را دنبال و منبع عفونت را شناسایی کرد. سازمان جهانی بهداشت توصیه می‌کند در مواقعی که موارد انسانی مرس در تماس با شتر شناسایی می‌شوند، انجام سکانس کامل ژنتیکی ویروس ضروری است. همچنین، در شرایطی که خوشه‌های عفونت (cluster) یا طغیان‌های انسانی رخ می‌دهد، انجام سکانس ژنتیکی به منظور پیگیری و تحلیل اپیدمیولوژیک و کنترل بهتر بیماری بسیار حیاتی است. این اقدامات به درک بهتر مسیرهای انتقال ویروس و مدیریت مؤثرتر بیماری کمک می‌کند.