بحران اوکراین و ناتو با روسیه؛ نبرد بزرگ رخ می‌دهد؟

کی‌یف و متحدانش در ناتو (سازمان پیمان آتلانتیک شمالی) زنگ خطر را در مورد تحرکات نیروهای روسی در نزدیکی مرزهای اوکراین، در روزهای اخیر به صدا درآورده‌ و این مساله باعث بروز نگرانی‌هایی شده که آیا درگیری در شرق اوکراین ممکن است به جنگی آشکار تبدیل شود؟ مسکو اما اوکراین و آمریکا را به داشتن رفتار بی‌ثبات‌کننده متهم کرده و گفته که کی‌یف ممکن است در حال آماده‌سازی برای آغاز حمله در شرق اوکراین (نیروهای متحد روسیه) باشد اما مقام‌های دولت کی‌یف این موضوع را رد کرده‌اند.

اوکراین با ادعای احتمال حمله روسیه به این کشور، اتحادیه اروپا و متحدانش در ناتو را تحریک کرده تا بسته تحریمی سختی علیه روسیه آماده کنند و باید دید که آیا تحرکات دو کشور منجر به درگیری‌های نظامی خواهد شد یا نه. روسیه گفته است که دلیل افزایش نیروهایش در مرز انجام رزمایشی سه‌هفته‌ای است که برای آمادگی رزمی در برابر «رفتارهای تهدیدآمیز» ناتو انجام می‌شود. در این رابطه علیرضا مکی، تحلیلگر مسائل راهبردی در پاسخ به این سوال که آیا واقعا روسیه قصد درگیرشدن در یک عملیات نظامی در اوکراین را دارد؛ اظهار کرد: «به لحاظ ژئوپلیتیک از دیرباز معروف بوده است که اوکراین سَر روسیه است، آن هم به دلیل توان اقتصادی کشاورزی و صنعتی این کشور. اوکراین به دلیل دسترسی به دریای سیاه در زمان تزارها به عنوان بخشی از کشور روسیه و در زمان شوروی به عنوان یکی از ستون‌های دفاعی پیمان ورشو در قلب ساختار دفاعی این پیمان عملا موجب بسته شدن این دریا به روی غرب می‌شد. این امتیاز ژئوپلیتیک برای روسیه بعد از استقلال اوکراین و فروپاشی پیمان ورشو عملا خنثی و دسترسی غرب به دریای سیاه تسهیل شد.»

وی ادامه داد: «اوکراین در یک سه راهی قرار دارد که شمال شرق اروپا را به جنوب و جنوب را به مرکز اروپا متصل و در واقع راهی است که دریای بالتیک را به دریای سیاه متصل می‌کند. این مسئله هم با توجه به این واقعیت که روس‌ها همواره در دریای بالتیک به دلیل ساختار خاص ژئوپلیتیک آن که اجازه مانورهای گسترده را به ناوگان روسیه نمی‌دهد به‌شدت احساس ضعف می‌کنند، حائز اهمیت است.»

این تحلیلگر مسائل راهبردی اضافه کرد: «روسیه به دلایل مختلف با هدف جلوگیری از پیوستن اوکراین به ناتو قصد جداسازی کامل مناطق مورد مناقشه بعد از استقلال اوکراین یا باز پس دادن آن‌ها به اوکراین را ندارد؛ به‌عبارت‌دیگر، روس‌ها تمایلی به پایان سریع و قاطع بحران ندارند. در این ارتباط نکته‌ به‌شدت حائز اهمیت این است که خط اودرنایسه یا خط جداسازی که در زمان جنگ سرد که آمریکایی‌ها برای دفاع از اروپای غربی خود را ملزم به دفاع از آن می‌دیدند، به مرزهای غربی اوکراین نزدیک بوده و خود اوکراین نیز فاصله چندانی با مسکو و حومه آن ندارد و این فاصله هم تقریبا بدون عوارض طبیعی به عنوان خطوط دفاعی طبیعی است. این منطقه دقیقاً منطقه‌ای است در ژئوپلیتیک به آن هارتلند گفته می‌شود.»

وی تاکید کرد: «بنابراین طبیعی است که اوکراین برای روسیه در مرکز ثقل توجه سیاست خارجی و دکترین دفاعی و امنیتی این کشور قرار بگیرد. در سال‌های بعد از فروپاشی شوروی، روس‌ها نفوذ قابل‌توجهی را در ساختار سیاسی امنیتی و اقتصادی اوکراین حفظ کردند و به همین خاطر ناتو تمایلی برای پیوستن اوکراین به این سازمان نداشت، اما با سقوط نیروهای روس‌گرا در کی‌یف عملا این شرایط بر عکس شده و ناتو به‌ شدت به دنبال جذب و هضم این کشور در داخل خود است، بنابراین پاسخ روسیه می‌تواند شامل سه سناریو باشد.»

مکی به این سناریوها اشاره کرد و گفت: «سناریوی اول سناریو بی‌تفاوتی است؛ یعنی اینکه بدون توجه به سیاست در پیش گرفته شده کشورهای عضو منطقه حائل بین روسیه و غرب، تکلیف موازنه قوا را در اروپا، توازن میان تسلیحات استراتژیک دو طرف مشخص خواهد کرد و با توجه به تحولات صورت گرفته در زمینه توازن نیروهای راهبردی دو طرف طی سال‌های گذشته این مهم می‌تواند آینده ثبات یا بی‌ثباتی اروپا را در دهه‌های آینده مشخص کند.»

وی ادامه داد: «در سناریوی دوم روس‌ها با یک حمله فوری شرق اوکراین را تصرف کرده و حرکت خود را به سوی کیف و شمال لهستان ادامه می‌دهند که این حرکت ریسک مخاطرات نظامی متعددی را به دنبال دارد و حتی در صورت‌ عدم پاسخ نظامی ناتو، می‌تواند بر اقتصاد روسیه فشار شدیدی را وارد کند؛ در این زمینه هزینه‌های نبرد در اوکراین، هزینه‌های اداره اوکراین بعد از نبرد به اضافه ساختار بیمار اقتصادی خود اوکراین می‌تواند هزینه‌های هرگونه عملیات نظامی را برای روس‌ها به‌ شدت افزایش دهد.»

این تحلیلگر مسائل راهبردی با اشاره به سناریوی سوم روسیه در برابر اوکراین تاکید کرد: «اما سناریوی سوم جلوگیری از پیوستن اوکراین به ناتو بدون ورود به یک عملیات نظامی است؛ که چگونگی این مهم علامت سوال بزرگی را جلوی روس‌ها قرار می‌دهد. این استراتژی می‌تواند از طریق ایجاد چالش‌های نظامی و امنیتی سرزمینی برای اوکراین محقق شود؛ زیرا مطابق رویه جاری ناتو کشورهای دارای مشکلات امنیتی نظیر جدایی‌طلبی، اختلافات مرزی و سرزمین‌های تصرف‌شده و … به عضویت ناتو درنخواهند آمد و روس‌ها به‌خوبی از این مساله آگاه هستند. پس با تصرف کریمه و ایجاد بحران نظامی امنیتی در شرق اوکراین سعی در جلوگیری از پیوستن این کشور به ناتو دارند. به عبارت دیگر مطابق محاسبات مسکو، روسیه می‌تواند بدون درگیری در یک نبرد مستقیم و تمام‌عیار نظامی با اوکراین و احیانا ناتو، صرفا با حفظ مناطق آشوب و شورش‌های جدایی‌طلبی در بخش‌های هم‌مرز خود با اوکراین بدون نیاز به هزینه‌های سنگین یک نبرد نظامی تمام‌ عیار، از پیوستن اوکراین به ناتو جلوگیری کند.»

وی در پاسخ به این سوال که آیا اساسا نبردی صورت می‌گیرد یا خیر؛ گفت: «روسیه به دلایل مختلف با هدف جلوگیری از پیوستن اوکراین به ناتو قصد جداسازی کامل مناطق مورد مناقشه یا باز پس دادن آن‌ها به اوکراین را ندارد؛ به‌عبارت‌دیگر، روس‌ها تمایلی به پایان سریع و قاطع بحران ندارند. از طرف دیگر طرح‌ها و نقشه‌هایی که نشان می‌دهد روسیه آماده عملیات رزمی به منظور جداسازی کامل کریمه و قطع دسترسی اوکراین به دریای سیاه هست هم عموماً فاقد توجیه عملیاتی هستند؛ یعنی مناطقی که به عنوان مناطق هدف احتمالی انتخاب شده‌اند به دلیل جایگیری و به دلیل دسترسی نیروهای ناتو به آن‌ها، در صورت درخواست کمک اوکراین و با فرضیه قبول این درخواست از جانب ناتو، توجیه عملیاتی نخواهد داشت و در نتیجه روسیه ناچار است که مناطق گسترده‌تری را از خاک اوکراین تصرف کند تا بتوانند منطقه مورد نظر خود را در برابر یک حمله احتمالی از جانب غرب محافظت کنند.»

مکی در پاسخ به این سوال که در صورت پیش آمدن درگیری و حمله ناتو و اوکراین و متحدان غربی به روسیه، چه اتفاقاتی روی خواهد داد؟ افزود: «یا روسیه پاسخ می‌دهد یا نمی‌دهد. اگر در نظر بگیریم که روسیه پاسخ ندهد؛ در این صورت این مسئله تفسیر به ضعف و عقب‌نشینی دولت روسیه خواهد شد. حال در نظر بگیریم روسیه پاسخ بدهد؛ که در این صورت نیز دو سناریو خواهیم داشت. یک پاسخ قطعی و کامل در قالب یک نبرد تمام‌ عیار با هدف ساقط کردن دولت کی‌یف که با توجه به هزینه‌هایی که دارد به نظر نمی‌رسد یک گزینه مطلوب باشد. دوم پاسخ منعطف؛ یعنی بر مبنای حجم عملیات طرف مقابل و میزان خطری که در منطقه تشخیص می‌دهد، استراتژی خودش را به‌روزرسانی و فعالیت نظامی خود را نیز تنظیم کند.»

وی تاکید کرد: «اساسا روسیه علاقه‌ای به عملیات‌های گسترده نظامی در محیط امنیتی پیرامونی خود ندارد؛ اما استراتژی‌های غیرمستقیم و استراتژی‌های نبرد محدود و نبردهای ترکیبی همیشه در دکترین نظامی روسیه وجود داشته و به‌کارگیری این‌چنین استراتژی‌هایی قابل‌ انتظار است. در این قالب ممکن است که دست به حمایت‌های گسترده‌تر نظامی از متحدانشان در شرق اوکراین یا ایجاد کانون‌های بحرانی کوچک در سایر مناطق مرتبط با شرق اروپا بزنند.»

این تحلیلگر مسائل راهبردی در پایان گفت: «به نظر نمی‌رسد عملیات نظامی بزرگی را از جانب روسیه در اوکراین شاهد باشیم. احتمالا یک سری درگیری‌های محدود ممکن است رخ دهند که آن‌ هم میان ارتش اوکراین و جدایی‌طلبان خواهد بود نه ارتش‌های روسیه و اوکراین.»