سوره حمد؛ قلب قرآن و رازهای آن

نام اصلی این سوره، فاتحة الکتاب است؛ به این جهت که اولین سوره قرآن است و قرآن با آن گشوده می‌گردد؛ و از آن رو که قرائت آن در نمازها، واجب است؛ همچنین به این علت که نخستین سوره‌ای است که فرود آمده است.

این سوره به سبع المثانی و ام القرآن هم معروف است.

به علت ارزش و اهمیت خاص این سوره، بیش از بیست نام برای آن ذکر شده است که مشهورترینِ آن‌ها عبارتند از: حمد، ام القرآن، سبع المثانی، کنز، اساس، مناجات، شفاء، دعا، کافیه، وافیه، راقیه (یعنی پناه‌دهنده).

ترتیب نزول سوره حمد

سوره حمد یا فاتحه، بر خلاف تمام سوره‌های دیگر، دو بار نازل شده است: یک بار در مکه و بار دیگر در مدینه؛ به همین جهت، به آن مثانی هم می‌گویند؛ البته از آن رو که اولین بار در مکه نازل شده، آن را سورهٔ مکی می‌خوانند.

این سوره، نخستین سوره قرآن به ترتیب مصحف و پنجمین سوره به ترتیب نزول است. 

مکی و مدنی بودن سوره

در باب مکّی یا مدنی بودن سوره حمد، از مجاهد بن جبر گزارش کرده‌اند که این سوره مدنی است اما این قول، لغزشِ مجاهد قلمداد شده است.

بعضى قائلند که خدای سبحان براى تشریف این سوره و تاءکید بر اهمیت آن، دوبار ( یک بار در مکه و بار دیگر در مدینه ) آن را فرو فرستاده است بدین ترتیب نزول آن یک بار پیش از هجرت و دیگر بار پس از هجرت بوده است تا عظمت شأن و بزرگی مقدارش بهتر شناخته شود.

با آن‌که این قول به خودی‌خود محتمل به نظر می‌رسد، دلیلی بر صحت آن اقامه نشده است، البته دور نمی‌نماید که علت نام‌گذاری آن به سبع‌المثانی نیز همین باشد.

ابولیث سمرقندی نیز نیمی از سوره حمد را مکّی و نیمی را مدنی دانسته، ولی سخنانی از این دست مردود است، زیرا حمد بخشی از نماز است و نماز بدون آن درست نیست و نماز قطعاً پیش از هجرت بر مسلمانان واجب شده است.

براى مکى بودن آن، دلایل چندى بیان داشته اند:

۱) خدای سبحان در سوره مبارکه حجر به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مى فرماید: « وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ»    با توجه به این که سوره مبارکه حجر از سوره های مکی است و مراد از (سبعا من المثانى ) در آن، به شهادت روایات معصومین (علیهم السلام ) سوره حمد است. از طرفى اعطاى السبع المثانى به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم با لفظ ماضى (اتیناک ) بیان شده است، پس ‌ سوره حمد نیز مکى است و قبل از سوره حجر نازل شده است.

۲) در روایات فریقین آمده است که قوام نماز به سوره مبارکه فاتحة الکتاب است: «لاَ صَلاَةَ إلاّ بِفَاتِحَةِ اَلْکِتَابِ» و نماز، پیش از هجرت در مکه تشریع شده است. استاد علامه طباطبایى (قدس سره ) مى فرماید: گرچه نماز با هیئت و ویژگیهاى کنونى آن در شب معراج تشریع شد، اما از آیات فراوانى در سوره های مکی از جمله آیه کریمه «أَرَأَیْتَ الَّذِی یَنْهَىٰ عَبْدًا إِذَا صَلَّىٰ » بر مى آید که در اوایل بعثت نیز اصل نماز، دست کم به صورت سجده و تلاوت بخشى از قرآن، تشریع شده بود.

۳) در برخى از تفاسیر اهل سنت براى اثبات مکى بودن سوره مبارکه حمد به روایاتى از حضرت امیرالمؤ منین (علیه السلام )، استناد شده است ؛ مانند: نزلت فاتحة الکتاب بمکة من کنز تحت العرش

در جوامع روایى شیعى نیز حدیثى به این صورت از آن حضرت (علیه السلام ) نقل شده است: فاول ما نزل علیه بمکة فاتحة الکتاب... همچنین حضرت امام صادق (علیه السلام ) مى فرماید: فاول ما نزل على رسول الله بمکة بعد ان نبى ء الحمد.

تعداد آیات

همه قرائت‌شناسان در این‌که سوره حمد هفت آیه دارد، متفق‌اند، بدین‌گونه که قرائت‌شناسان مکّی و کوفی «بسم‌اللّه‌الرّحمن‌الرّحیم» را آیه‌ای مستقل دانسته‌اند ولی دیگر قرائت‌شناسان «بَسْمَلَه» را آیه‌ای جداگانه و کامل محسوب نکرده‌اند، در عوض با توقف بر نخستین «عَلَیهِم» عبارت «صِراطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم» را یک آیه و «غَیرِ الْمَغضوبِ عَلَیهِم» را آیه‌ای دیگر شمرده‌اند؛ بنابراین، در هر دو حالت سوره حمد هفت آیه خواهد داشت. 

ختم سوره فاتحه

 برای رفع درد: عن أبی الحسن العسکری علیه السلام عن آبائه عن الصادق علیه السلام قال: مَنْ نَالَتْهُ عِلَّةٌ، فَلْیَقْرَإِ اَلْحَمْدَ فِی جَیْبِهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ، فَإِنْ ذَهَبَتْ، وَ إِلاَّ فَلْیَقْرَأْهَا سَبْعِینَ مَرَّةً، وَ أَنَا اَلضَّامِنُ لَهُ اَلْعَافِیَةَ

امام حسن عسکری علیه السلام از اجداد گرامیش از امام صادق علیه السلام روایت کرده و فرمود: کسی که به او دردی برسد، هفت مرتبه سوره حمد را در گریبان خودش بخواند، اگر درد بر طرف شد که هیچ و اگر نه حمد هفتاد مرتبه بخواند، من ضامن عافیت او هستم.

عمل پیامبر اکرم (ص) برای رفع امراض: عن الصادق علیه السلام کان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم إذا کسل أو أصابته عین أو صداع، بسط یدیه فقرأ فاتحة الکتاب و المعوذتین، ثم یمسح بها وجهه فیذهب عنه ما کان یجب

از امام صادق علیه السلام روایت شده: هر گاه بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم کسالتی عارض می شد و یا دچار چشم و نظر می گشت و یا سردردی می گرفت، دست هایش را باز می کرد به حالت قنوت و سوره حمد و معوذتین (سوره ناس، فلق) را قرائت می کرد و بعد با آب دستش روی مباک را مسح می کرد.

پس آنچه که بر وجود مقدسش عارض شده بود رفع می شد.

آثار و برکات تلاوت سوره فاتحه

 حفظ از بلایا

ذکر شده که نوشتن هفت مرتبه سوره حمد و به همراه داشتن آن موجب حفظ از بلایا می شود.

شفای بیماران

از امام صادق علیه السلام روایت شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هر بیماری که بعد از نماز صبح چهل مرتبه سوره حمده را خوانده و در هر مرتبه بعد از قرائت سوره حمد بگوید: حَسْبُنَا اللَّهُ‌ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ تَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ‌ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ  و دست بر محل درد و بیماری بمالد، صحت یابد و خداوند او را شفا عنایت فرماید.

ایمنی از درد گوش و دندان

از علی امیر المؤمنان علیه السلام روایت شده: کسی که عطسه کند و بگوید الحمد لله رب العالمین از درد گوش و دندان ایمن گردد.

برکت و گشایش در روزی

ذکر شده کسی که در شب اول ماه،‌ هزار مرتبه سوره حمد را قرائت کند و بعد این دو آیه شریفه را: «رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَیْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَکُونُ لَنَا عِیدًا لِأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا وَآیَةً مِنْکَ ۖ وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدْراً» را بیست و یک مرتبه بخواند و بعد ده مرتبه بگوید: یا رازق یا فتاح یا غنی یا مغنی یا باسط خداوند برکت و گشایش در روزی را نصیبش می کند، ان شاء الله.

بر آورده شده حوایج و ادای قرض

به جهت برآورده شدن جمیع حوائج و ادای قرض و وسعت رزق از روز جمعه تا چهل و یک روز، روزی چهل و یک مرتبه در یک محل و یک زمان سوره حمد خوانده شود و پس ازاتمام، هر روز این دعا را سیزده مرتبه بخواند: یا مفتح فتح، ‌یا مفرح فرح، یا مسبب سبب، یا میسر یسر، یا مسهل سهل، یا مدبر دبر، یا متمم تمم، برحمتک یا أرحم راحمین توسل فوق از مجربات است و البته حاجت برآورده می شود ان اشاء الله.

برای برآورده شدن همه حوایج جزئی و کلی، هر روز یک صد مرتبه سوره فاتحه (حمد) را به شیوه ذیل قرائت کنند، إن شاء الله جمیع حوایج به ید قدرت الهی بر آورده می شود.

بعد از نماز صبح بیست و یک مرتبه،‌ بعد از نماز ظهر بیست دو مرتبه،‌ بعد از نماز عصر بیست و سه مرتبه، بعد از نماز مغرب بیست و چهار مرتبه، بعد از نماز عشا ده مرتبه سوره حمد خوانده شود،‌ اگر حاجت در هفته اول بر آورده نشد، این ختم در هفته دوم تکرار شود إن شاء الله بر آورده خواهد شد. (در برخی نسخ آورده شده که بهتر است این ختم از روز پنج شنبه آغاز شود.)