تحول‌گرایی در نهضت سوادآموزی/ از ریشه‌کنی بی‌سوادی تا توانمندسازی اجتماعی

سازمان نهضت سوادآموزی از سال ۱۳۵۸ با فرمان تاریخی حضرت امام خمینی (ره) تأسیس شد تا بی‌سوادی را در جامعه ایران ریشه‌کن کند و عدالت آموزشی را گسترش دهد. در آن زمان نرخ باسوادی حدود ۴۷.۵ درصد بود، اما پس از چند دهه تلاش، این درصد به حدود ۹۷ درصد رسیده است، که نمایان‌گر موفقیت چشمگیر برنامه‌های سازمان است. 

با این حال، چالش‌های جدید و تغییر نیازهای جامعه، سازمان را بر آن داشته تا در ساختار، مأموریت و شیوه‌های اجرایی خود بازنگری جدی کند، رویکردی که عبدالرضا فولادوند، رئیس سازمان نهضت سوادآموزی آن را تحول‌گرا توصیف می‌کند.

تغییر رویکرد  از عرضه‌محوری به سمت تقاضامحوری

یکی از مهم‌ترین تغییرات در نگاه سازمان، حرکت از رویکرد سنتی عرضه‌محور خدمات آموزشی؛  یعنی صرفاً ایجاد کلاس و ارائه آموزش،  به رویکرد تقاضامحور است، جایی که «نیاز واقعی افراد» در مرکز قرار می‌گیرد.

عبدالرضا فولادوند؛ رئیس سازمان نهضت سوادآموزی در توضیح اخیر خود درباره این تغییر می‌گوید: «ما از عرضه‌محوری به تقاضامحوری حرکت کرده‌ایم و در حال پوشش کم‌سوادان به جای بی‌سوادان مطلق هستیم.»

این تغییر به این معناست که نهضت دیگر صرفاً به دنبال افزایش عددی نرخ باسوادی نیست، بلکه به سلامت علمی، کاربردی و مهارتی سواد توجه می‌کند، به‌گونه‌ای که افراد پس از آموزش بتوانند در زندگی روزمره و اجتماعی خود از آن بهره ببرند؛  رویکردی که به «سواد زندگی» معروف شده و تحقق عدالت اجتماعی را تقویت می‌کند.

بازگشت نهضت به مدرسه به‌مثابه کانون آموزش

در سال‌های اخیر سازمان توجه خود را به مدرسه‌محوری بازگردانده است. به این معنی که پایگاه‌ها و کلاس‌های سوادآموزی به مدرسه بازگشته‌اند تا آموزش در محیط رسمی مدرسه و زیر نظر مدیران و مسئولان آموزشی انجام شود.

این بازگشت از آنجا اهمیت دارد که نهضت از یک فعالیت تفکیک‌پذیر و مستقل آموزشی به جزئی از زنجیره رسمی تعلیم‌وتربیت پیوسته تبدیل شده و به‌جای «برون‌سپاری» آموزش خارج از نظام مدرسه، «درون‌سپاری» آن را در کانون اصلی آموزش و پرورش قرار داده است.

مفهوم نوین سواد و مهارت‌آموزی

واژه «سواد» دیگر فقط به خواندن و نوشتن محدود نیست. رویکرد جدید بر مهارت‌آموزی کاربردی و توانمندسازی فرد در زندگی واقعی تأکید دارد.

فولادوند در این زمینه گفت: «تعاریف نوین سواد نشان می‌دهد که سواد یعنی توانایی حل مشکلات، تصمیم‌گیری آگاهانه و مشارکت فعال در زندگی اجتماعی،  نه فقط دانستن خواندن و نوشتن.»

در اساس‌نامه‌ جدید در دست تدوین سازمان نهضت سوادآموزی، نیز به‌وضوح بر آموزش مهارت‌های زندگی، سواد رسانه‌ای، سواد مالی، خودمراقبتی و سواد سلامت تأکید شده است؛ موضوعی که نشان می‌دهد نهضت می‌خواهد از آموزش منفعلانه به آموزش فعال و مرتبط با نیازهای واقعی جامعه حرکت کند.

نتایج و دستاوردهای رویکرد جدید

اجرای رویکرد جدید در سازمان نهضت سوادآموزی، پیامدهای ملموس و اثربخشی در حوزه آموزش بزرگسالان و کم‌سوادان به همراه داشته است. یکی از مهم‌ترین نتایج این تحول، افزایش مشارکت جامعه هدف در برنامه‌های سوادآموزی است؛ به‌گونه‌ای که آموزش‌ها با نیازها، شرایط اجتماعی و زیست واقعی مخاطبان هم‌راستا شده و انگیزه حضور و استمرار در فرایند یادگیری را تقویت کرده است. این تغییر نگرش باعث شده سوادآموزی از یک تکلیف آموزشی صرف، به فرصتی برای توانمندسازی فردی و اجتماعی تبدیل شود.

از سوی دیگر، هم‌افزایی با مدارس و نهادهای آموزشی به‌عنوان یکی از دستاوردهای مهم این رویکرد، جایگاه سوادآموزی را در ساختار رسمی تعلیم‌وتربیت کشور تثبیت کرده است. بازگشت پایگاه‌های سوادآموزی به مدارس، ضمن استفاده از ظرفیت‌های انسانی و فیزیکی موجود، موجب هماهنگی بیشتر میان آموزش رسمی و غیررسمی شده و کیفیت مدیریت آموزشی را به‌طور محسوسی ارتقا داده است.

تمرکز بر کیفیت یادگیری و آموزش مهارت‌های کاربردی نیز از دیگر نتایج قابل توجه رویکرد جدید به شمار می‌رود. در این چارچوب، آموزش صرف خواندن و نوشتن جای خود را به پرورش مهارت‌هایی داده است که سوادآموزان بتوانند در زندگی روزمره، تعاملات اجتماعی، تصمیم‌گیری‌های فردی و حتی فعالیت‌های اقتصادی از آن بهره ببرند؛ امری که مفهوم «سواد» را به شکلی عمیق‌تر و کارآمدتر بازتعریف می‌کند.

در نهایت، این تحول رویکردی موجب شده است گروه‌های کم‌سواد و افرادی که به دلیل شرایط اجتماعی، اقتصادی یا فرهنگی از خدمات آموزشی محروم مانده بودند، با دقت و حساسیت بیشتری شناسایی و تحت پوشش قرار گیرند. توجه ویژه به این گروه‌ها، گامی مؤثر در مسیر تحقق عدالت آموزشی و کاهش شکاف‌های اجتماعی محسوب می‌شود و نشان می‌دهد نهضت سوادآموزی در مسیر پاسخ‌گویی به نیازهای واقعی جامعه امروز حرکت می‌کند.

همچنین، سازمان در سال اخیر با اجرای برنامه‌های فرهنگی و آموزشی مانند مسابقات انشاءنویسی و کتابخوانی مشارکت گسترده‌ای از سوادآموزان را جلب کرده که نشان‌دهنده اهمیت آموزش‌های مکمل در افزایش انگیزه یادگیری است. 

رویکرد نوین، افقی تازه

تغییر رویکرد نهضت سوادآموزی از یک سازمان آموزشی صرف به نهادی که مهارت، نیاز محوری و ارتباط با مدرسه را در اولویت قرار می‌دهد، نشانه بلوغ و انطباق با واقعیات اجتماعی عصر جدید است. این رویکرد جدید باعث می‌شود تا سوادآموزی نه فقط «کاهش آمار بی‌سوادی» که توانمندسازی انسانی و اجتماعی را هدف قرار دهد.  چشم‌اندازی که می‌تواند عدالت آموزشی و توسعه پایدار را در ایران تعمیق ببخشد.