نحوه تجسم امر ملی؛ نقطه اشتراک «سووشون» و «باشو» / اساس امر ملی حفظ کشور است

در ابتدای نشست حاتم ابتسام به تشریح علت انتخاب دو اثر ذکر شده پرداخت و عنوان کرد: از میان آثار متعدد، فیلم «باشو، غریبه کوچک» و رمان «سووشون» را به‌دلیل اشتراک در پرداختن به مفاهیم وطن و هویت انتخاب شده‌اند.

وی افزود: رویداد «تن و وطن» به بررسی معیارهایی می‌پردازد که انسان را به وطن‌گرایی پیوند می‌زنند یا از آن دور می‌کنند.

در ادامه احمد زیدآبادی، روزنامه نگار و فعال سیاسی نکات خود در رابطه با مفهوم وطن بیان کرد.

تلاش برای پیوند امر دینی و ملی از دیرباز تا امروز

وی اظهار داشت: مفهوم وطن در ایران پس از انقلاب و جنگ تحمیلی به‌تدریج برجسته شده، در حالی‌که در زمان جنگ، طرح مضمون ملی با مخالفت‌هایی روبه‌رو بود. وطن پدیده‌ای مدرن و برخاسته از دوران پس از قرارداد وستفالی است که با شکل‌گیری ملت-دولت معنا پیدا کرده و با مفاهیم مذهبی و امپراتوری‌های پیشامدرن تفاوت دارد.

زید آبادی با اشاره به تقابل بین امت و ملت گفت: امت اشاره زیادی به سرزمین ندارد؛ در هر گوشه دنیا افرادی که اعتقادات مشترکی داشته باشند میتوانند امتی را تشکیل بدهند اما همه کسانی که اعتقادات مشترک با امت اسلام دارند جزوی از دولت ایران محسوب نمی‌شوند و این دو مبحث چیزی است که باید آن را تفکیک و درباره آن تامل کرد.

زیدآبادی با اشاره به تلاش برای پیوند امر دینی و ملی ظاهر داشت: از دوره پهلوی و تدوین قانون مدنی، تلاشی برای پیوند امر ملی با امر دینی در ایران آغاز شد که روحانیت نیز در آن نقش داشت. جمهوری اسلامی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مدافعان دولت-ملت در منطقه شناخته می‌شود و استقلال سیاسی‌اش را حفظ کرده است.

این فعال سیاسی تاکید کرد: حزب‌الله لبنان نیز از ایده حکومت اسلامی به نیرویی ملی بدل شد که از امر ملی در لبنان دفاع می‌کرد. در دهه اول انقلاب، جریان چپ با گرایش انترناسیونالیستی با امر ملی مخالفت داشت، اما بعدها حتی نیروهای مقاومت منطقه‌ای به امر ملی نزدیک شدند. جمهوری اسلامی در مواردی مانند سوریه، در برابر جریان‌های امت‌گرای اسلامی ایستاده و از دولت ملی سکولار دفاع کرده است.

هژمونیک شدن امر ملی در جامعه امروز

این روزنامه نگار با اشاره به تغییر شرایط حقوق شهروندی پس از انقلاب گفت: در گذشته، حماسه نقش بنیادین در شکل‌گیری ملت-دولت داشت، اما امروز اساس آن حقوق برابر شهروندی است. پس از انقلاب، بسیاری از ایرانیان به دلیل عقاید سیاسی یا مذهبی از حقوق عادی محروم شدند. در صورتی که امر ملی اقتضا می‌کند که همه اتباع کشور، فارغ از دین، زبان یا گرایش سیاسی، حقوق مساوی داشته باشند. برخوردهای تبعیض‌آمیز و انحصارطلبانه با عنوان «صاحب کشور بودن» خلاف اصل ملی‌گرایی است. این هویت ملی است که ما را به هم پیوند می‌دهد، و حفظ کشور شرط برخورداری از حقوق انسانی در جهان است.

وی‌ادامه داد: اساس امر ملی حفظ کشور است و هر سیاستی که این را تهدید کند، قابل نقد است. در اوایل انقلاب، پارادایم غالب در ذهن جامعه مذهبی و سیاسی ایران، اندیشه امت‌گرای اسلامی بود. این نگاه مذهبی به‌تدریج رنگ باخت و امر ملی آرام‌آرام جای خود را باز کرد. امر ملی اکنون به‌قدری هژمونیک شده که حتی بیان آن ممکن است سوءتفاهم ایجاد کند. این تحول نشان‌دهنده تغییر گفتمان از امت‌گرایی به ملی‌گرایی در جامعه ایران است.

امر ملی در ایران سابقه دیرینه دارد

در ادامه سیدحسین شهرستانی، استاد دانشگاه و جامعه شناس بیان کرد: نقطه اشتراک «سووشون» و «باشو» در نحوه تجسم امر ملی است؛ امری که در ایران نه یک مفهوم حقوقی یا قراردادی، بلکه در لحظه‌های حماسی و کنش‌های انسانی معنا پیدا می‌کند. این پیوند میان وطن و حماسه، ریشه‌ای تاریخی دارد و از شاهنامه فردوسی تا امروز، در تقابل با استعمار یا جنگ، بازتعریف و بازیابی شده است.

شهرستانی با تاکید بر پیوند امر ملی و مذهب ادامه داد: امر ملی در ایران بدون پیوند با مذهب شکل نمی‌گیرد، اما این مذهب باید تسامح‌پذیر باشد تا اقوام و زبان‌های مختلف را دربر بگیرد. حذف مذهب از امر ملی، بحران قومیت را تشدید می‌کند و گفت‌وگو را به بن‌بست می‌کشاند.

وی تاکید کرد: نمونه‌هایی از ظهور امر ملی در ایران را می‌توان در مناسک محرم و آثار بهرام بیضایی دید که همه اقوام را در تجربه‌ای مشترک گرد می‌آورد. اسطوره‌هایی چون سیاوش و یوسف، نمادهایی از سنتز هویت ملی و دینی‌اند که در ادبیات فارسی از فردوسی تا نظامی بازتاب یافته‌اند. در کنار امر ملی، امر فراملی نیز وجود دارد که به ارزش‌های جهان‌شمول انسانی می‌پردازد و از مرزهای ملی فراتر می‌رود.

شهرستانی ضمن اشاره به نامگذاری‌های ملی‌‍گرایانه پس از انقلاب افزود: در دوران پس از انقلاب، اصطلاحات مرتبط با امر ملی مثل مجلس شورای ملی یا هواپیمایی ملی به اسلامی تغییر یافتند. این تغییرات حتی قبل از اصلاح قانون اساسی انجام شد.استفاده از واژه «ملی» در آن زمان حساسیت‌برانگیز و دردسرساز بود. با وجود محتوای ملی برخی نهادها، نام‌گذاری اسلامی ترجیح داده شد. گفتمان ملی‌گرایانه در آن دوره کمتر شنیده می‌شد.

این استاد دانشگاه درباره تاثیر سرمایه‌داری جهانی بر ملیت‌ها گفت: هانتینگتون تمدن‌ها را به‌عنوان واحدهای بزرگ تقابل‌ساز در نظام جهانی معرفی می‌کند، مشابه مفهوم مدینه کبرا در اندیشه فارابی. سرمایه‌داری جهانی امروز نه‌تنها تمدن‌ها بلکه واحدهای ملی را نیز در مسیر تجزیه قرار داده است. قدرت‌های ملی با ساختارهایی چون گمرک، برای سرمایه‌داری جهانی لقمه‌های سختی هستند و باید به واحدهای کوچک‌تر تبدیل شوند.

مسئله اصلی نوع فهم دین است

پس از او زیدآبادی به برداشت‌های متفاوت از دین اشاره کرد و افزود: رفتارهای ضد مذهبی به معنای کنار گذاشتن بخشی از هویت تاریخی ایران است که ریشه در ۱۴۰۰ سال اسلام فرهنگی، معنوی و اخلاقی دارد. بزرگان فرهنگ و اندیشه ایران مانند بوعلی، فارابی و مولوی همگی در بستر دینی سخن گفته‌اند و شناخت آن ضروری است.

وی تاکید کرد: مسئله اصلی نوع فهم دین است؛ فهم‌های رایج در ایران با امر ملی ناسازگار بوده و به آن آسیب زده‌اند. می‌توان فهمی سکولار از دین داشت که دینداری را با حفظ ساختار غیرشرعی دولت ملی سازگار کند. اشتباه بزرگ این بود که دولت را به دستگاه اجرای شرع تبدیل کردند، در حالی که وظیفه‌اش حفظ کشور و تأمین زیربناهاست.

این روزنامه نگار در پایان با اشاره به تبعات جنگ ۱۲ روزه در جامعه ایران گفت: پس از جنگ ۱۲ روزه، جامعه همچنان زیر سایه تهدید و فشار روانی قرار دارد، در حالی‌که اقتصاد ضعیف و احساس تبعیض گسترده است. از آغاز، سیستم سیاسی به‌گونه‌ای عمل کرده که گروه‌هایی را به‌تدریج از مشارکت کنار گذاشته و بازی سیاسی را محدود کرده است. نه جامعه مدنی تقویت شده، نه نهادهای مستقل برای بسیج اجتماعی شکل گرفته‌اند؛ همبستگی ملی واقعی شکل نگرفته است.

زیدآبادی اظهار داشت: واکنش مردم به فراخوان‌ها نشان‌دهنده دفاع از وضعیت موجود نیست، بلکه نشانه‌ای از بی‌اعتمادی و انفعال عمومی است. من نه خواهان انقلاب‌ام و نه بی‌ثباتی، بلکه نگران آینده کشور و پیامدهای این وضعیت هستم.