بازخوانی کودتای ۲۸ مرداد؛ از سقوط دولت ملی مصدق تا تثبیت استبداد پهلوی

۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نقطه‌ای تاریک و در عین حال سرنوشت‌ساز در تاریخ معاصر ایران است. در این روز، دولت ملی دکتر محمد مصدق، که با هدف تحقق استقلال اقتصادی و سیاسی و اجرای ملی شدن صنعت نفت بر سر کار آمده بود، با کودتایی سازماندهی‌شده از سوی دولت‌های آمریکا و انگلیس و همراهی جریان‌های داخلی مخالف، سرنگون شد.

این کودتا با نام رمز "عملیات آژاکس" شناخته می‌شود؛ طرحی مشترک میان سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) و سرویس جاسوسی انگلیس (ام‌آی۶) که طی آن با تبلیغات رسانه‌ای، خرید برخی نمایندگان مجلس، تحریک آشوب‌های خیابانی و بسیج بخشی از ارتش، شرایط برکناری دولت قانونی فراهم گردید. نقش افرادی چون کرمیت روزولت، مأمور سیا، در هدایت این عملیات تاریخی برجسته است.

مصدق که با ملی‌کردن صنعت نفت و مقابله با نفوذ شرکت نفت انگلیس و امریکا، جایگاه ویژه‌ای در میان ملت یافته بود، پس از کودتا بازداشت و در دادگاه نظامی محاکمه و به حبس خانگی محکوم شد. این سرنگونی، راه را برای بازگشت رضا پهلوی به قدرت منطقه هموار ساخت و سلطنت پهلوی از آن پس به شدت به حمایت آمریکا و انگلیس متکی شد.

پیامدهای کودتا تنها به تغییر یک دولت محدود نماند. با تثبیت قدرت پهلوی، فضای سیاسی کشور بسته‌تر شد، آزادی‌های نسبی دوران مصدق از میان رفت و سرکوب گسترده احزاب و نیروهای ملی و مذهبی آغاز گردید. در سال‌های بعد، تأسیس ساواک، تقویت ارتش و گسترش وابستگی اقتصادی و نظامی به غرب، از نتایج مستقیم این کودتا بود.

از منظر تاریخی، کودتای ۲۸ مرداد به عنوان نماد دخالت آشکار قدرت‌های خارجی در سرنوشت ملت ایران شناخته می‌شود. این رخداد بذر بی‌اعتمادی عمیقی را میان مردم ایران و دولت‌های غربی کاشت؛ بی‌اعتمادی‌ای که با گذر زمان، به یکی از پایه‌های فکری و سیاسی انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ تبدیل شد. بسیاری از تحلیلگران، پیروزی انقلاب را پاسخی به همان کودتا می‌دانند که امید مردم برای تحقق دموکراسی را دهه‌ها پیش ناکام گذاشته بود.

امروز و پس از گذشت بیش از هفتاد سال، بازخوانی کودتای ۲۸ مرداد تنها نگاهی به یک حادثه تاریخی نیست، بلکه فرصتی است برای تأمل دوباره بر اهمیت استقلال سیاسی، نقش مردم در تعیین سرنوشت خویش و ضرورت هوشیاری در برابر نفوذ بیگانگان. 

کودتایی که در سال ۱۳۳۲ رخ داد، نه فقط سرنوشت یک دولت بلکه مسیر آینده یک ملت را تغییر داد و تاریخ ایران را وارد مرحله‌ای تازه و پرچالش ساخت.