تئاتر؛ پلی میان احساسات، آموزش و فرهنگ

تئاتر یکی از قدیمی‌ترین و تأثیرگذارترین هنرهای نمایشی است که نقش مهمی در شکل‌دهی فرهنگ، اندیشه و جامعه ایفا می‌کند. این هنر بازتابی زنده از مسائل، دغدغه‌ها و تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است و می‌تواند نقدی صادقانه و بی‌پرده از واقعیت‌های جامعه ارائه دهد. برخلاف بسیاری از سرگرمی‌های صرف، تئاتر مخاطب را به تفکر عمیق، تأمل و گفتگوی سازنده دعوت می‌کند و زمینه‌ساز تغییر نگرش‌ها و رفتارها می‌شود.

همچنین، تئاتر با نمایش زندگی واقعی و احساسات انسانی، امکان ایجاد همدلی و درک بهتر بین افراد را فراهم می‌کند و پل ارتباطی میان فرهنگ‌ها و نسل‌ها می‌سازد. به عنوان ابزاری آموزشی، تئاتر به رشد فرهنگی و هنری جامعه کمک می‌کند و نسل‌های جدید را با ارزش‌های انسانی و هنری آشنا می‌سازد. اجراهای تئاتری بستری برای خلاقیت، نوآوری و تجربه‌های جدید هنری فراهم می‌آورد که می‌تواند سایر حوزه‌های هنری و فرهنگی را نیز تحت تأثیر قرار دهد. در عین حال، سومدیریت، فقدان بودجه مناسب دولتی و سالن‌های نمایش اجرای یک نمایش تئاتری را برای هنرمندان دغدغه‌مند و تازه‌کار تبدیل به مسیری پر از چالش‌های متعدد و پیچیده کرده است.

برای بررسی این موضوعات به سراغ مهدی امیری، نویسنده و کارگردان فعال در هنرهای نمایشی رفتیم که آثار متعددی چون «میزامپلی»، «کاستلانو»، «پارتیزان» و «اتاق سبز» را منتشر کرده و نمایش‌هایی مانند «خانه عروسک»، «پارتیزان»، «قرمز و دیگران»، «رقص کاغذ پاره‌ها»، «نیرنگ‌های اسکاپن» و «پنج نفر و نصفی» را کارگردانی کرده است. امیری دانش‌آموخته کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی از دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر تهران و کارشناسی مکانیک با گرایش سیالات از دانشکده پلی‌تکنیک دانشگاه امیرکبیر است. وی همچنین پیش از این در چند اثر از محمد یعقوبی به ایفای نقش پرداخته است.

مهدی امیری، نویسنده و کارگردان تئاتر، در گفت‌وگو با پانا در پاسخ به این پرسش که چه ویژگی‌هایی در تئاتر وجود دارد که در مکانیک سیالات نیست، اظهار داشت: « باید بگویم احساسات و عواطف دقیقا نقطه مقابل مکانیک هستند. مکانیک بیشتر نیمکره چپ مغز را درگیر می‌کند، جایی که منطق و محاسبات قرار دارند، در حالی که تئاتر، نویسندگی و فلسفه نیمکره راست را فعال می‌کنند. ابتدا فکر می‌کردم فردی هستم که باید با اعداد و ارقام سر و کار داشته باشد، اما دریافتم که احساسات برای من نیروی پیش‌برنده هستند و تئاتر سراسر شور و هیجان، تنش‌های درونی و مهم‌تر از همه، انتقال حس زندگی است. وقتی روی صحنه هستید و برای یک ساعت به اجرای یک نقش می‌پردازید، در واقع آن لحظه را زنده می‌کنید.»

وی افزود: «این دانش فنی که اشاره کردید، تاثیر عمیقی بر کار من داشته است، زیرا نمودار کنش و واکنش‌ها و نوسانات درام مانند الگوریتم‌های هندسی و مکانیکی است. مثلاً جریان احساسات باید به نقطه اوج برسد و پس از گذراندن چرخه‌ای مانند سینوس، دوباره به آغاز داستان بازگردد و بستری برای نقطه اوج بعدی فراهم شود. امیدوارم منظورم را متوجه شده باشید؛ همان‌طور که منحنی سینوس و کسینوس نقطه شروع و اوج خود را دارند، درام نیز چنین ساختاری دارد. این همان تلاقی هندسه و مکانیک با نظریات هنری است.»

آموزش تئاتر به کودکان و نوجوانان فرصتی است برای پرورش خلاقیت، تقویت احساسات، و آموزش مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی  تئاتر به آنها می‌آموزد

امیری درباره اهمیت آموزش تئاتر در مدارس گفت: «آموزش تئاتر به کودکان و نوجوانان فرصتی است برای پرورش خلاقیت، تقویت احساسات، و آموزش مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی. تئاتر به آنها می‌آموزد چگونه احساسات خود را بیان کنند و درک عمیق‌تری از زندگی و انسان‌ها پیدا کنند. این آموزش‌ها می‌تواند به رشد روحی و فرهنگی جامعه کمک کند و نسلی خلاق‌تر و آگاه‌تر تربیت نماید.»

وی در ادامه درباره نظریه میر هولد و بیومکانیک گفت: «این نظریه زمانی منطقی است که به حرکات بدن انسان توجه شود، چرا که از نظر میرهولد، این حرکات نقش مهمی در انتقال مفهوم دارند. از دیدگاه مکانیکی، بدن فرم خاصی دارد و از نظر آیرودینامیک و استاتیک انرژی را منتقل می‌کند و باعث عبور سیالات و هوا می‌شود. این موضوع را سخت است به زبان ساده بیان کرد؛ اما می‌توان گفت فیزیک برنده در تئاتر همان فیزیک دینامیک است. البته من مخالف این دیدگاه هستم، زیرا معتقدم همه چیز در متن خلاصه می‌شود و بازیگر و عوامل اجرایی کارگر متن هستند. متن کافی است تا حق و رسالت خود را ادا کند. تئاتر پرفورمنس نیز برای زمانی است که نیاز به کلمات کم‌رنگ می‌شود و حرکات فیزیکی که قابل تعریف هستند، سریع به مخاطب منتقل می‌شوند.

مخاطب باید ابتدا منظور این حرکات را درک کند و نیازی نیست در جامعه‌ای که حتی کلمات را نمی‌فهمند، به دنبال درک فرم‌های پیچیده باشیم. به نظر من این نظریه در ایران کاربرد چندانی ندارد، مگر برای چند پرفورمنس اینتلیکچوال که فکر می‌کنند موضوع مهمی است.»

وی درباره تشریفات اجرای آثار نمایشی بیان کرد: «تشریفات اجرای یک اثر نمایشی، با بازخورد مخاطب رابطه مستقیمی دارد. هرچه تشریفات بزرگ‌تر باشد، بازخورد مخاطب نیز بهتر خواهد بود. در ایران، به دلیل ضعف ساختاری و کمبود تئاترهای بزرگ و بیگ پروداکشن، تشریفات باعث می‌شود مخاطب حتی بدون درک کامل اثر، به وجد بیاید و آن را تحسین کند. این موضوع موجب می‌شود که درهای نقد بر روی این آثار بسته شود.»

امیری گفت: «متأسفانه قیمت بلیط تئاتر در حال حاضر نه بر اساس کیفیت، نه حضور بازیگر و نه میزان زحمات کشیده شده، بلکه صرفاً بر اساس جو و فضای ایجاد شده توسط متصدی سالن تعیین می‌شود. این تصمیم شخصی نیست و سالن بیشتر از تیم اجرایی در این موضوع دخیل است.»

این کارگردان تئاتر ادامه داد: این درست شرایطی را بر جامعه حاکم می‌کند که سالن‌های نمایش تبدیل به بنگاههای اقتصادی شوند و تئاتر هم به مثابه یک کالای گرانقیمت تنها در دسترس طیف و قشر مرفه جامعه قرار می‌گیرد. در حالی که هنر نمایش در جوامع پیشرفته دیگر یکی از ابزار‌های آموزشی است و در زندگی هر طبقه‌ اجتماعی مستتر است.

وی سپس به تشریح تئاتر تعلیمی پرداخت و گفت: «تئاتر پداگوژیک یا تئاتر تعلیمی به عنوان یک ابزار آموزشی و تربیتی اهمیت فراوانی دارد. این نوع تئاتر با هدف انتقال مفاهیم آموزشی، اجتماعی و اخلاقی به صورت تعاملی و جذاب، یادگیری را تسهیل می‌کند. از طریق بازیگری و نمایش، مخاطبان به‌ویژه کودکان و نوجوانان، بهتر می‌توانند مفاهیم پیچیده را درک کنند و مهارت‌های اجتماعی و تفکر انتقادی خود را تقویت نمایند. همچنین، تئاتر پداگوژیک فضای امنی برای بیان احساسات و تجربیات فراهم می‌آورد که به رشد فردی و اجتماعی کمک می‌کند. به طور کلی، این هنر نقش موثری در آموزش غیرمستقیم و توسعه فرهنگی جامعه ایفا می‌کند.»

وی تشریح کرد: «تئاتر پداگوژیک در نظام آموزشی اهمیت ویژه‌ای دارد که می توان به این موارد اشاره کرد.

-تقویت یادگیری فعال: این روش آموزشی دانش‌آموزان را به مشارکت فعال دعوت می‌کند و یادگیری را از حالت منفعل به فعال تبدیل می‌نماید.  

- افزایش خلاقیت و تفکر انتقادی: با ایفای نقش و مواجهه با موقعیت‌های مختلف، دانش‌آموزان مهارت‌های خلاقیت و تحلیل مسائل را توسعه می‌دهند.  

- تقویت مهارت‌های اجتماعی: تئاتر پداگوژیک به بهبود ارتباطات، همکاری گروهی و درک بهتر احساسات دیگران کمک می‌کند.  

- ایجاد انگیزه و جذابیت در آموزش: استفاده از نمایش و بازیگری باعث جذاب‌تر شدن فرآیند آموزش و حفظ توجه دانش‌آموزان می‌شود.  

- تسهیل در انتقال مفاهیم پیچیده: مفاهیم دشوار در قالب داستان و نمایش بهتر قابل فهم و به یادماندنی می‌شوند.»

امیری در پایان تأکید کرد: «تئاتر پداگوژیک به عنوان یک روش آموزشی مکمل، به بهبود کیفیت آموزش و تربیت در نظام آموزشی کمک شایانی می‌کند.»