تاریخ طبری، وقایع عاشورا را به دور از تعصبات مذهبی روایت می‌کند

به گزارش روابط ‌عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران، نخستین نشست از سلسله نشست‌های خلوت خرد با عنوان «روایت‌های عاشورایی و سازکارهای زندگی» دوشنبه شانزدهم تیر (۱۴۰۴) با سخنرانی علی‌ اشرف فتحی، روزنامه‌نگار، پژوهشگر و نویسنده در سرای اهل قلم خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.

تاریخ‌نگاران سنتی، درگیر قدرت‌های مذهبی و اجتماعی عصر خود بودند

علی‌ اشرف فتحی در ابتدای این نشست گفت: ذهن ما در اولین نگاه و در وادی امر هنگام مواجهه با کلمه «روایت» به سمت و سوی روایت‌ امام صادق(ع)، روایت امام باقر(ع) و روایت طبری می‌رود. به‌عبارت دیگر، ابتدا این پرسش پیش می‌آید که مورخان سنتی یا منابع تاریخی سنتی درباره سلسله‌ای از رخدادهای گذشته چه گفته‌اند؟ راویان این وقایع چه کسانی بوده‌اند؟ برای مثال، تاریخ طبری واقعه عاشورا را روایت می‌کند؛ هنگامی که به این اثر به‌عنوان منبعی متقدم و معتبر در زمینه عاشورا رجوع می‌کنیم، در واقع با مجموعه‌ای از گزارش‌ها مواجه می‌شویم که می‌توانند یک سیر داستانی را شکل دهند. این موضوع به‌معنای غیرواقعی بودن آن ماجرا نیست، بلکه به‌معنای آن است که روایت، بازتاب نگاه و نحوه‌ چینش رویدادها توسط راویان است، نه اینکه الزاما دروغ یا افسانه باشد.

وی درباره روایتِ یک سیر داستانی در تاریخ طبری، افزود: یکی از مهم‌ترین و معتبرترین منابع درباره واقعه عاشورا، کتاب تاریخ طبری است. اهمیت روایت عاشورا در این اثر از آن‌روست که می‌دانیم طبری با نگاهی تاریخی به وقایع نگریسته و تلاش کرده است تا فارغ از تعصبات مذهبی، وقایع را گزارش کند. علاوه بر آن‌ می‌دانیم بنا بر نقل مشهور مورخان، محمدبن‌جریر طبری، سنی‌مذهب بوده است. در تاریخ طبری، روایت واقعه عاشورا از زمان حرکت امام حسین(ع) از مکه به سوی کوفه تا لحظه شهادت آن حضرت، برای خوانندگان نقل شده است.

مورخ به‌مثابه کنشگر اجتماعی

این نویسنده ادامه داد: مورخ، در جایگاه یک کنشگر اجتماعی مطرح است؛ به ویژه زمانی‌که روایت تاریخی را از یک موضوع مهم یا شخصیتی خاص، مانند سیره امام حسین(ع) در کربلا ارائه می‌دهد. در این‌جاست که برخی مورخان به عنوان کنشگرانی فعال در زمانه خود با قدرت‌های آن دوران نه لزوماً قدرت سیاسی، بلکه قدرت مذهبی و اجتماعی روابطی پیچیده و جدی داشته‌اند. برای نمونه، مورخان کنشگری که درباره جنبش زنگیان در دوره دوم خلافت عباسی گزارش داده‌اند، به روایت وضعیتی پرداخته‌اند که در آن، گروهی از بردگان سیاه‌پوست، شورشس‌هایی خشن و فراگیر علیه خلافت برپا کردند. برخی از این مورخان نیز گرایش آشکاری به قدرت اجتماعی داشتند و روایاتی ارائه داده‌اند که گویی هزاران انسان فرودست و برده، به‌عنوان بازیگران اصلی آن شورش‌ها، وادار به ویرانگری شده بودند. البته برخی از گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که این شورش‌ها عمدتاً با هدف مقابله با نهادهای خلافت و در جهت احقاق حقوق بردگان سیاه‌پوست شکل گرفتند.

فتحی تأکید کرد: مهم‌ترین منابعی که مورخان در اختیار ما گذاشته‌اند، سیره پیامبر(ص) نگاشته شده در عصر عباسیان است. البته با آن‌که اسلام در زمان پیامبر(ص) از محدوده حجاز فراتر نرفت اما به دلیل برخورداری از زیربنایی محکم و استوار، پس از رحلت ایشان، به‌سرعت گسترش یافت. طبیعت علم در آن دوران، فروغ اندیشه خود را از مشعل قرآن گرفته بود؛ دانشمندان مسلمان، علوم دیگر ملت‌ها را مورد نقد و بررسی قرار داده و نوآوری‌ها و ابتکارات فراوانی بر آن افزودند و بر «ماده» فرهنگ و تمدن‌های پیشین، «صورت»ی نو و صبغه‌ای اسلامی بخشیدند. روند ترجمه آثار علمی دیگر تمدن‌ها از دوران حکومت امویان(که خود با علم و حتی با روح اسلام بیگانه بودند) آغاز شد و در دوره عباسیان، به‌ویژه در زمان هارون و مأمون به اوج خود رسید.

این پژوهشگر در باب نقش زیدیه در ادامه راه امام حسین(ع) اضافه کرد: زیدیه، گروهی از شیعیان هستند که پس از واقعه عاشورا و در پی حرکت امام حسین(ع) به قیام و مبارزه علیه حکومت اموی برخاستند و مذهب زیدیه را بنیان نهادند. در دیدگاه زیدیه، امامت پس از امام حسین(ع) تنها از طریق قیام مسلحانه و دعوت به بیعت توسط فردی شایسته استمرار می‌یابد. آن‌ها با تأسی به مشی امام حسین(ع) خود را ادامه‌دهندگان راه و اهداف ایشان در مبارزه با ظلم و ستم می‌دانند. برخی حتی بر این باور بودند که امامت و عاشورا را باید از منظر زیدی‌گری نگریست و بر امامت پس از امام باقر(ع) ترجیح داد، چرا که به‌زعم آنان، امام باقر(ع) بیشتر به روایت‌گری و فعالیت‌های فرهنگی پرداخت تا مبارزه با شمشیر.

علی‌ اشرف فتحی در پایان گفت: در واقع، مورخ در جایگاه کنشگری است که می‌کوشد روایتی خاص از یک موضوع تاریخی خلق کرده یا داستانی از سلسله‌ای از رخدادهای گذشته بسازد؛ داستان‌هایی معتبر که می‌توانند شیوه‌ها و الگوهای زیست، سازوکارهای فکری و تجربه‌های تاریخی را به مخاطبان و خوانندگان زمان خود منتقل کنند.