علم آموزی از نگاه استاد شهید مرتضی مطهری

اسلام هیچ وقت دانش را کم اهمیت نمی‌داند. برعکس، از شاگرد و استاد تا هر فردی در جامعه، همه را به یادگیری و آموزش تشویق می‌کند. خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم برای همین مبعوث شدند: تعلیم و تعلم.

استاد مرتضی مطهری می‌گوید پیامبر برای آموزش آمده‌اند. خداوند از بین مردم عادی پیامبری فرستاد تا آیاتش را بخواند، مردم را پاک کند و کتاب و حکمت را به آن‌ها بیاموزد (جمعه: ۲). در حدیثی هم آمده که وقتی پیامبر وارد مسجد شد، دو گروه دید: یکی در حال عبادت و ذکر، دیگری در حال یاد دادن و یاد گرفتن. پیامبر گفت هر دو گروه کار خوبی می‌کنند، اما من برای آموزش آمده‌ام و به حلقه تعلیم و تعلم پیوست.

دانش برای همه، در همه جا

یکی از ویژگی‌های مهم اسلام این است که حق یادگیری را برای همه افراد جامعه برابر می‌داند. استاد مطهری می‌گوید: «طلب دانش بر هر مسلمانی واجب است» و این یعنی فرقی ندارد شما در پایین‌ترین یا بالاترین طبقه جامعه باشید؛ علم حق شماست و باید تلاش کنید آن را یاد بگیرید. حتی اگر لازم باشد برای دانش به دورترین نقاط دنیا سفر کنید، ارزشش دارد. علم مثل مال نیست که محدود باشد؛ هر کجا باشد، می‌توان از نورش بهره برد.

علم‌های واجب؛ هدف و وسیله

بر اساس دیدگاه استاد مطهری، بعضی علوم به خودی خود واجب‌اند، مثل شناخت خدا. بعضی علوم هم وسیله‌ای برای رسیدن به اهداف واجب‌اند، مثل طب برای طبابت. بنابراین «طلب العلم فریضة» شامل همه این علوم می‌شود؛ چه هدف خود علم باشد، چه وسیله‌ای برای هدفی دیگر.

علم روز، نیاز امروز مسلمانان

امروز، برای پیشرفت جامعه، باید دانش‌های به روز و مهم را یاد بگیریم. استاد مطهری مثال می‌زند: علم هسته‌ای امروز برای امنیت و قدرت جامعه اسلامی واجب است، اما پانصد سال پیش چنین ضرورتی نداشت. این نشان می‌دهد اهمیت علوم با اهداف زمانه تغییر می‌کند.

علم برای عمل

علم زمانی ارزش دارد که در عمل به کار رود. استاد مطهری می‌گوید علم برای علم، به تنهایی کافی نیست. اگر دانشی انسان را در زندگی یا کمک به دیگران یاری نکند، فایده‌ای ندارد. مانند مردی که فقط علم نسب و شجره‌نامه داشت؛ پیامبر گفت این علم فایده‌ای برای زندگی ندارد.

تربیت همراه با آموزش

مشکل اصلی بشر نادانی نیست، بلکه هواپرستی و نفس‌پرستی است. یعنی خیلی از اشتباهات و انحرافات انسان‌ها از غرایز و شهوت‌ها و حرص و جاه‌طلبی ناشی می‌شود، نه صرفاً کمبود دانش. پس علم باید با تربیت و اخلاق همراه باشد.

ایمان، راهنمای علم

علم بدون ایمان مانند چراغی بدون روشنایی است. ایمان مسیر استفاده درست از دانش را نشان می‌دهد و انسان را به سعادت واقعی هدایت می‌کند. استاد مطهری می‌گوید: امروز بشر دانش دارد، اما برای درمان دردها و رسیدن به زندگی درست، ایمان لازم است.

غرور و جمود، دشمن علم

دانش بدون روح حقیقت‌جویی و بدون پرهیز از غرور و تعصب، فایده‌ای ندارد. استاد مطهری تاکید می‌کند که دانش‌آموز باید روح حقیقت‌جویی داشته باشد و از تعصب، جمود و غرور دوری کند تا علمش واقعاً مؤثر و مفید باشد.

تعقل؛ شرط پویایی علم

دانش زمانی ارزشمند است که با فکر و تحلیل عقلانی همراه باشد. استاد مطهری می‌گوید علم بدون عقل مثل کارخانه‌ای است که مواد خام ندارد؛ هیچ محصولی تولید نمی‌کند. قرآن هم می‌گوید: «وَما یَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ» (عنکبوت: ۴۳). یعنی دانش و عقل باید با هم باشند تا زندگی و فکر انسان پربار و فعال شود.