عبور از خشکسالی با مدیریت یکپارچه و اصلاح الگوی مصرف/ مرزبندی سیاسی ممنوع

بحران آب در ایران دیگر یک هشدار آینده‌نگرانه نیست، بلکه واقعیتی است که شهروندان و مصرف‌کنندگان در همه بخش‌ها، از کشاورزی گرفته تا صنعت و زندگی روزمره، به‌وضوح آن را لمس می‌کنند. جلال شیری، دانشیار علوم و مهندسی آب دانشگاه تبریز، در گفت‌وگویی علمی با خبرنگار پانا با اشاره به ابعاد این بحران می‌گوید: «آنچه امروز با عنوان «تنش آبی» می‌شناسیم، حاصل ترکیب عوامل طبیعی، تغییرات اقلیمی و مداخلات انسانی است؛ عواملی که طی دهه‌های گذشته به شکل میان‌مدت و بلندمدت، منابع آبی کشور را تحت فشار قرار داده‌اند.»

او با استناد به گزارش‌های رسمی جهانی توضیح می‌دهد که کاهش سرانه آب، پدیده‌ای جهانی است، اما شدت اثر آن در کشورهایی که در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان قرار دارند، بیشتر دیده می‌شود. ایران نیز همچون بسیاری از مناطق خاورمیانه، از کاهش نزولات جوی، افت آورد رودخانه‌ها و خشکسالی‌های متوالی آسیب دیده است.

به گفته وی، مدل‌سازی‌های علمی و مطالعات هواشناسی سال‌ها پیش وقوع این شرایط را پیش‌بینی و هشدار داده بودند.

شیری تأکید می‌کند که نباید تغییر اقلیم را صرفاً تغییر آب‌وهوا بدانیم. تغییر اقلیم مفهومی چندبعدی است که شامل فعالیت‌های انسانی مانند جنگل‌زدایی، تغییر کاربری اراضی و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع زیرزمینی نیز می‌شود. همه این عوامل دست به دست هم داده‌اند تا ما امروز شاهد افت محسوس منابع آبی باشیم.

مدیریت حوزه‌های آبریز، نه مرزهای سیاسی

یکی از نکات کلیدی این استاد دانشگاه، نگاه یکپارچه به مدیریت آب است. او معتقد است تقسیم‌بندی‌های سیاسی و استانی نمی‌تواند مبنای درستی برای مدیریت آب باشد. ممکن است یک حوزه آبریز بخش‌هایی از چند استان را در بر گیرد؛ در چنین شرایطی، مدیریت مجزا و جزیره‌ای نمی‌تواند کارساز باشد. باید مدیریت حوزه آبریز به‌صورت یکپارچه و هماهنگ اعمال شود تا اثرگذاری آن در سراسر محدوده آبی نمایان شود. همین قاعده در سطح بین‌المللی نیز برقرار است.

مدیریت دو وجهی خشکسالی

شیری راهکار عبور از بحران را در مدیریت هوشمند می‌داند؛ مدیریتی که هم «خود پدیده خشکسالی» و هم «اثرات ناشی از آن» را پوشش دهد.

او توضیح می‌دهد: «خشکسالی می‌تواند به سرعت زیست‌بوم‌ها را دچار دگرگونی کند، تالاب‌ها را خشک سازد و زیستگاه‌های طبیعی گونه‌های گیاهی و جانوری را نابود کند. در کنار این مسئله، مدیریت مصرف، به‌ویژه در کشاورزی، به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب، باید با میزان واقعی منابع موجود تطبیق یابد.»

چالش‌ها و راهکارهای آذربایجان شرقی

به گفته شیری، استان آذربایجان شرقی به‌عنوان یکی از قطب‌های صنعتی و کشاورزی کشور، بیشترین مصرف آب خود را در بخش کشاورزی دارد.

او معتقد است که پروژه‌های توسعه‌ای این استان باید دوباره با میزان واقعی آب موجود تطبیق داده شوند: اجرای پروژه‌ها بدون سنجش منابع موجود، بحران را تشدید می‌کند. بازبینی اساسی در طرح‌های اجراشده و انطباق برنامه‌های جدید با بیلان آبی استان ضروری است.

وی همچنین به وجود زیست‌بوم‌های ارزشمند در آذربایجان شرقی و استان‌های همجوار اشاره کرده و بر لزوم تخصیص حق‌آبه زیست‌محیطی برای تالاب‌ها، رودخانه‌ها و زیستگاه‌های طبیعی تأکید می‌کند. به باور او، بی‌توجهی به این مسئله می‌تواند منجر به نابودی گونه‌های بومی و تغییرات جبران‌ناپذیر اکولوژیک شود.

ضرورت برنامه‌ریزی هوشمند

شیری می‌گوید: «بخش بزرگی از مصرف آب در کشور در فصل تابستان و به‌ویژه هم‌زمان با کشت کشاورزان و اوج‌گیری مصرف خانگی و صنعتی رخ می‌دهد. داشتن برآورد دقیق از میزان مصرف در دوره‌های پیک و انطباق توسعه‌های شهری، کشاورزی و صنعتی با ظرفیت آبی کشور، می‌تواند نقش بسزایی در کنترل بحران داشته باشد.»

او در پایان تأکید می‌کند که برای مدیریت پایدار منابع آب، باید «دخل و خرج آبی کشور» به‌صورت کمی و علمی محاسبه شود. این یعنی داشتن اطلاعات واقعی از بارش‌ها، جریان‌های رودخانه‌ای، آب‌های مشترک و منابع زیرزمینی. تنها در این صورت است که می‌توان با نگاهی واقع‌بینانه، برنامه‌ریزی علمی و مدیریت دقیق، بحران کم‌آبی را مهار و منابع موجود را به‌طور عادلانه و پایدار مدیریت کرد.