محمود سریع‌القلم*

نگاهِ دراز مدت به زندگی و حکمرانی، فضیلتی غیرقابل جایگزین

هم‌اکنون به‌جایی رسیده‌ایم که فروش نفت، هر نوع سرمایه­ گذاری خارجی، عملیات بانکی خارجی، عمده تجارت خارجی و واردات مواد غذایی و دارو تابع اخذ مجوز از وزارت خزانه‌­داری آمریکا است.

کد مطلب: ۹۸۸۹۷۳
لینک کوتاه کپی شد

چرا طی دو قرن اخیر، انگلستان، روسیه، آمریکا و اکنون چین در حدِ قابل‌توجهی در تعیین جهت­‌گیری و سرنوشت اقتصادی- سیاسی کشور، نقش کلیدی ایفا کرده­‌اند و می‌کنند؟ پهلوی اول به‌مدت بیست سال به توسعه عمرانی پرداخت و دولت مرکزی و ارتش ساخت اما در عرض چهار ساعت، روس و انگلیس از شمال و جنوب، کشور را تسخیر کرده و شاه را راهی آفریقای جنوبی کردند. بین سال‌های ۱۳۳۲-۱۳۳۰، یک قطره از نفت ایران به‌واسطه دستور انگلیس و آمریکا، خریداری نشد و قحطی و سقوط اقتصادی در نهایت به کودتای ۲۸ مرداد منجر شد. بعد در اجلاس قدرت‌های غربی در گوادولوپ در سال ۱۳۵۷، تصمیم بر آن شد که پهلوی دوم باید ایران را ترک کند.

چند سئوال اساسی را می­‌توان مطرح کرد:

۱-چرا خارجی‌­ها در این حد می‌­توانند سرنوشت اقتصادی کشور را تعیین کنند؟

۲-سیستم سیاسی قبل و بعد از انقلاب، تفاوت­‌های بنیادی با هم دارند. اما چرا در هر دو دوره، خارجی­‌ها در اقتصاد، ایفای نقش جدی می­‌کنند؟

۳-آیا ممکن است در سیستم‌­های تصمیم­‌گیری و تصمیم‌سازی داخلی نسبت به قدرت‌های بزرگ، اشتباهاتی صورت می­‌گیرد؟

۴-آیا ممکن است سیستم­‌های سیاسی مختلف، میان اهداف و مقدورات، توازن برقرار نمی­‌کنند و در نتیجه با قدرت‌های بزرگ درگیر می­‌شوند؟

۵-آیا درکِ سطح قدرت و توانایی کشور و سطح قدرت و توانایی روسیه، آمریکا، انگلستان و چین در برنامه‌ریزی‌­ها و عملکرد سیاست خارجی اهمیت دارد؟

۶-چرا ما همیشه حتی در سیستم‌های مختلف، خود را یک قدرت جهانی می­‌دانیم؟ روانشناسی این تلقی غیرواقعی از خود چیست؟

۷-آیا اینکه شهروندان، تفاهم اندکی با هم دارند و از آن طرف، کشور هم با کشورهای خارجی کمتر به تفاهم می‌­رسد، ارتباطی وجود دارد؟

۸-آیا ممکن است حداقل به لحاظ تئوریک، نوعی خودبزرگ‌بینی و حسِ حق به جانب بودن، ریشه این رفتار در داخل و خارج باشد؟

۹-آیا ممکن است ما در سنجشِ میزانِ توانایی فردی و کشوری دقیق نیستیم و با کوچک­ترین موفقیت مانند افزایش قیمت نفت در سال ۱۳۵۱، فکر می­‌کنیم قدرت پنجم صنعتی جهان هستیم؟ آیا سیستم‌های سنجش ما ایراد دارند؟

۱۰-چرا از داده­‌ها، نتیجه­‌گیری‌‌های نادرست می­‌کنیم؟ و چرا در ناخودآگاه خود، به بزرگ جلوه دادن خود و کشور، نوعی نیاز روانی داریم؟

این سئوالات به‌معنای صحه گذاشتن بر عملکرد قدرت‌های بزرگ نیست. هدف از این سئوالات، خود انتقادی است چون درگیری و تقابل ما با قدرت‌‌های بزرگ مستقل از نظام‌های سیاسی همچنان ادامه دارد. بررسی جامع­‌تر این موضوع را در مطالعات خود برای کتاب بعدی تحت‌عنوان روان­شناسی اقتدارگرایی در دست دارم اما اینجا فقط به یک مفهوم برای پاسخگویی اولیه به سئوالات فوق اکتفا می­کنم.

بنا به اجماع روان­شناسان، ریشۀ نزدیک به ۹۰ درصد آنچه انسان‌ها انجام می­‌دهند و افکاری که حمل می­‌کنند در ناخودآگاه آنهاست که از کودکی در پروسه‌های خانوادگی، اجتماعی و سیاسی شکل می­‌گیرند. به‌عنوان یک دیدگاه، بنطر می­رسد آنچه نه‌تنها در قرن گذشته باعث درگیری کشور با قدرت‌های بزرگ شده و هم‌اکنون نیز طرح همه‌جانبۀ تحریمِ وزارت خزانه‌داری آمریکا در ادامه آنست، مفهوم خود درست پنداری (Self-Righteousness) است.

اگر پهلوی اول فقط با دکتر فروغی پیرامون آینده آلمان در اروپا و سیاستِ جهانی مشورت کرده بود، شاید به‌گونه‌‌ای دیگر در سیاست خارجی تصمیم می‌­گرفت. خاطراتِ علینقی عالیخانی و عبدالمجید مجیدی حاکی از اینست که بعد از ۱۳۴۸، کل برنامه­‌ریزی کشور فقط در ذهنِ پهلوی دوم انجام می­‌گرفت. در فهم پدیده‌ها، مشورت کردن، دیدگاه‌های مختلف را شنیدن، برای نظرات دیگران احترام قایل شدن، سنجیدن احتمالات، حتی‌‌المقدور نیات طرف مقابل را فهمیدن و از همه مهم‌تر، داده­‌های صحیح داشتن در فهم و ادراک پدیده، تعیین­‌کننده هستند. در ناخودآگاه بسیاری این فکر وجود دارد: که اگر مشورت کنم کوچک می­‌شوم و ابهت سابق را نخواهم داشت. اگر این ناخودآگاه وجود داشته باشد این معنا را دارد که نوعی برتری­‌طلبی و خود بزرگ‌پنداری بر خود درست‌پنداری مستولی است. به‌قدری فرد، عظمتِ فرد، ابهتِ فرد و قضاوتِ فرد، بزرگ است دیگر جمع جایگاه و اهمیتی ندارد. خاطرم هست مدیری که مثلاَ جنبۀ علمی هم داشت، یکی از افتخاراتِ خودش را این می­‌دانست که هیچوقت به‌پای شخصی بلند نشده است. این درجه از غرور و خودخواهی و خودبزرگ‌بینی در کشوری که غول‌های بزرگ ادبی، اخلاقی، دینی و فلسفی در آن جمع شده­‌اند مایۀ تعجب فراوان است.

این تفّرد (فردمحوری) اجازه نمی­‌دهد گفت‌وگو و تفاهم وجود داشته باشد و اصولاً کار جمعی، تصمیم‌سازی جمعی صورت پذیرد. وقتی جمع ملاک باشد، تعداد اشتباهات کم می­‌شود. وقتی تفّرد حاکم شد، بقیه خود را با شرایط انطباق می­‌دهند و عملاً تصحیح روش و فکر و طرح نوآوری‌‌ها تعطیل می­‌شود. تفّرد همینطور باعث می­‌شود اشتباه ادامه یابد چون قبول اشتباه، ابهت فرد را تقلیل می­‌دهد و عظمت فرد مخدوش می­‌شود. بنابراین، یک فکر و روش اشتباه سال‌ها و سال‌ها ادامه پیدا می‌کند زیرا تغییر آن جنبه حیثیتی پیدا می­کند. در حالی‌که تصمیم‌سازی جمعی اگر اشتباه بود، راحت‌‌تر تغییر می­‌یابد. اکنون وزارت دفاع آمریکا به‌خاطر تجربیاتِ منفی افعانستان و عراق، پروژه تغییر حکومت (Regime Change) را کنار گذاشته است و به‌واسطۀ نظر و مشورت و مطالعۀ صدها نفر، روش‌های دیگری را برای پیشبرد اهداف خود به‌کار می­‌گیرد.

وزارت خزانه‌داری آمریکا، طیف وسیعی از تحریم‌ها را نسبت به کشور اعمال می‌­کند. درگیری کلان پیرامون سیاست خارجی دو کشور است. البته می­‌شود منافع کشورهای دیگر را تضیعف و تهدید کرد ولی باید در انتظار واکنش آنها هم بود. متأسفانه در روابط بین‌الملل، برخلاف حقوق بین­‌الملل، حق بودن و درست و غلط بودن مطرح نیست بلکه سطح توانایی و قدرت مطرح است. در مذاکرات تجاری میان آمریکا و چین، چینی­‌ها دست بالا را دارند چون توانایی مالی، تولیدی و فن­آوری قابل‌توجهی به‌عنوان اهرم جمع کرده­‌اند هر چند شکایات آمریکا از استفاده وسیع چینی‌­ها از فرصت­‌هایِ اقتصادِ آمریکا درست باشد. خانم مرکل معتقد است باید ۵G را از چینی­‌ها گرفت هر چند بخش­‌های امنیتی آلمان مخالف هستند ولی صدراعظم بحث می‌­کند که اگر ۵G را از چینی­‌ها نگیریم، آنها در دسترسی آلمان به بازار چین و بهره‌برداری از پروژه‌های مشترک صنعتی آلمان- چین، اختلال ایجاد می­کنند. بنابراین، موضوع اهرم و توانایی و سطح قدرت است.

در سطحِ اجتماعی هم همینطور است. اگر روزنامه­‌ای هر آنچه را که می­‌خواهد به شهروندان نسبت دهد، آنها با اقسام روش‌ها مقابله خواهند کرد. این مقابله ممکن است با طیفی از واکنش‌هایِ پیچیده و ناملموس برخوردار باشد. موضوع این نیست که سیاست خارجی یک کشور درست است یا غلط، حق است یا باطل. همین‌که منافع مخاطبی را تهدید کند، واکنش‌­ها شروع خواهند شد. برخورد حتی با سوپر محله هم مجانی نیست. آمریکا رهیافت نرم را پیش گرفته است: همانند ۱۳۳۰، از کشور نفت نخرند؛ منابع مالی بشدت کاهش پیدا کند؛ سرمایه‌گذاری عمرانی تعطیل شود؛ بانک‌ها و شرکت‌های خارجی از همکاری عذرخواهی کنند و فقر تسّری پیدا کند. اگر فقط به یک داده توجه می­‌شد، هیچ انتظاری از اتحادیه اروپا در برجام شکل نمی­‌گرفت: آمریکا و اتحادیه اروپا حدود یک تریلیون و ۴۰۰ میلیارد دلار تجارت دارند. اگر این رقم در سیاست­‌گذاری‌­ها نقشی داشت، شاید گونه‌­ای دیگر برای میزان تفاهم- تقابل با محیط بین‌المللی، طراحی می­‌شد. قدیم شخصی حرف دیگری را توجه نمی­‌کرد، کتک می­‌خورد. اگر کشوری با دیگری تقابل پیدا می­کرد، تانک‌ها سرازیر می­‌شدند. اکنون برای تقابل، صدها بلکه هزاران روش نرم، ناملموس، غیرمستقیم و با ادبیات حقوقی و ظاهراً منطقی به‌کار گرفته می­‌شود.

دعوا کردن ضرورتاً بد نیست. اما دعوا بر سر چه مسئله‌ای؟ با چه هدفی؟ برای چه بازه زمانی؟ دستاوردها کدامند؟ چه پی­آمدیی دارد؟ آیا ضرر با منفعت توازن دارد؟Endgame چیست؟

نگاهِ دراز مدت به زندگی و حکمرانی، فضیلتی غیرقابل جایگزین است.

*پژوهشگر

منبع: پایگاه خبری جماران

ارسال دیدگاه

پربازدیدترین ها
آخرین اخبار