چرا در ایران کسی نمی‌خواهد بازنشسته شود؟

تهران (پانا) - آمار رسمی از کار کردن بیش از یک میلیون سالمند در ایران حکایت دارد. به این رقم باید بازنشستگانی را که به سن سالمندی نرسیده‌اند و کار می‌کنند هم اضافه کرد؛ واقعیت‌هایی که نشان می‌دهد نظام بازنشستگی و خدمات اجتماعی در ایران برای سالمندان مشکلات ویژه‌ای دارد.

به گزارش ایلنا، کار کردن در دوران سالمندی اتفاقی است که کمتر کسی آن را می‌پسندد، اما بیشتر شاغلان در ایران، چه کسانی که تازه به بازار شغل راه یافته‌اند و چه کسانی که قرار است به زودی بازنشسته شوند، می‌دانند چنین اتفاقی نه تنها محتمل که در مواردی حتمی است. سال‌هاست که بازنشستگی در ایران به معنای پایان کار نیست، بلکه شروعی دیگر است. چه بسا کسانی تازه بعد از بازنشستگی به دنبال کار بیفتند و به صورت کلی زمینه شغلی خود را عوض کنند.

اینکه کسی بعد از بازنشسته شدن به فعالیتی بپردازد که کاملا با علایق و سلایقش جور درمی‌آید، چیز بدی نیست. بسیاری از افراد بعد از اینکه ۳۰ سال سابقه خود را پرکردند یا به ۶۰ سالگی رسیدند، هنوز قدرت جسمی و ذهنی لازم برای کار کردن را دارند، اما اینکه این افراد مجبور باشند کار کنند، موضوع متفاوتی است؛ در ایران بسیاری از افراد در سن بازنشستگی مجبور به کار کردن هستند؛ چه بازنشسته رسمی باشند و چه نباشند.

کار کردن در سن سالمندی

در آستانه روز جهانی سالمندان (۹ مهر) مرکز آمار و اطلات راهبری وزارت تعاون،کار و رفاه اجتماعی گزارشی درباره وضعیت سالمندان در ایران منتشر کرد. بر اساس برآورد انجام شده در سال ۱۳۹۷ از کل جمعیت کشور ۹.۷ درصد جمعیت را سالمندان به خود اختصـاص داده‌انـد، بـه عبارت دیگر در سال ۱۳۹۷ از هر ۱۰۰ نفر جمعیت کشور، حدود ۱۰ نفر در رده سنی سالمند قرار داشته‌اند. این نتایج با آنچه علی اکبر محزون (مدیرکل دفتر جمعیت مرکز آمار ایران) اخیرا اعلام کرده، مطابقت دارد.

او می‌گوید: رقم جمعیت سالمند بالای ۶۰ سال ایران هشت میلیون و ۲۳۱ هزار نفر و نرخ رشد آن ۳.۶۲ درصد است. درصد سالمندان از کل جمعیت حدود ۹.۹ درصد جمعیت است.

مرکز آمار و اطلات راهبری وزارت تعاون، رفاه و کار اجتماعی در بخشی از گزارش خود به وضعیت اشتغال و بیکاری سالمندان پرداخته است. در این گزارش آمده است: نرخ مشارکت اقتصادی سالمندان ۱۶.۶ درصد است که این نرخ برای مردان و زنان سالمند به ترتیب، ۲۹.۴ درصد و ۰.۴ درصد است. نرخ بیکاری سالمندان ۲.۳درصد است که این نرخ برای مردان و زنان سالمند به ترتیب، ۲.۳۶ درصد و ۰.۷ درصد است.

اگر بازنشسته یا سالمندی کار نمی‌کند دلیلش این است که کار پیدا نکرده یا اینکه از کار افتاده است، وگرنه این افراد هم تمایل دارند کار کنند و درآمد بیشتری به دست آورند. در این بین وضعیت افرادی که حق بیمه نپرداخته و بازنشسته نشده‌اند، بدتر است.

تحلیل این اعداد و ارقام مشخص می‌کند که در ایران بیش از یک میلیون سالمند یا کار می‌کنند یا دنبال کار می‌گردند. در گزارش مذکور مشخص نشده که آیا منظور از سالمندان شاغل کسانی هستند که بازنشسته نشده و مجبور به کار هستند یا این عدد هم افراد بازنشسته و هم افرادی را که حق بیمه پرداخت نکرده‌اند، شامل می‌شود. به نظر می‌رسد این رقم می‌تواند بیش از این باشد، چراکه بررسی‌ها و شواهد و قرائن نشان می‌دهد بسیاری از سالمندان در ایران به دلایل مختلف مجبور به کار کردن هستند.

معضلی به نام کار بازنشستگان

کار کردن بازنشستگان در سال‌های اخیر رسما به عنوان معضلی در بازار کار ایران معرفی شده است. کار تا جایی پیش رفت که مجلس در زمینه به کارگیری بازنشستگان مصوبه‌ای گذرانده و این کار را ممنوع کرده است. طرح اصلاح قانون ممنوعیت به کارگیری بازنشستگان در جلسه علنی دوم مرداد ۹۷ در مجلس، به تصویب رسید و در تاریخ ۲۱ شهریور در شورای نگهبان تایید شد. بازنشستگان ۶۰ روز پس از ابلاغ آن فرصت داشتند تا از سمت خود کنار روند و سازمان بازرسی کل کشور هم اعلام کرد از تاریخ ابلاغ این قانون، به کارگیری بازنشستگان یا بازخریدشده‌ها در دستگاه‌های دولتی و همه دستگاه‌هایی که به هر نحوی از بودجه عمومی کل کشور استفاده می‌کنند، به جز مقامات مصرح در قانون مذکور ممنوع است.

آشکارا مشخص است که قانون منع به کارگیری بازنشستگان بیشتر در دستگاه‌های دولتی کاربرد دارد و برای همین هم هست که در ماه‌های اخیر با کنار گذاشتن برخی از مقامات ارشد با جنجال و حاشیه رو‌به‌رو بوده است. در این بین باید دانست که کار کردن بازنشستگان محدود به بخش‌های دولتی نیست. اگر کارمندان در بخش‌های دولتی به دلیل اینکه موقعیت خود را حفظ کنند و حقوق و مزایایشان پا برجا بماند تمایل به کار کردن دارند، در بخش‌های غیردولتی به دلیل شرایط بد اقتصادی این اتفاق می‌افتد.

گشواد منشی‌زاد (کارشناس روابط کار) با اذعان به اینکه افراد در بازنشستگی کار می‌کنند چون مجبور هستند، به ایلنا می‌گوید: مشخص است که حقوق بازنشستگی کفاف زندگی افراد را نمی‌دهند. بازنشستگان در ایران اغلب کمتر از دو میلیون تومان دریافتی دارند. چه کسی می‌تواند با این حقوق مخارج یک ماهش را تامین کند؟

او درباره آمار اعلام شده در مورد اشتغال سالمندان عنوان می کند: ما به درستی نمی‌دانیم که منظور از حدود یک میلیون سالمندی که کار می‌کنند افراد دارای حق بیمه و افرادی هستند که بیمه نپرداخته‌اند یا فقط بیمه‌نشدگان مدنظر هستند. آنطور که بررسی‌ها و مشاهدات ما نشان می‌دهد تعداد سالمندانی که کار می‌کنند بسیار بیشتر از این رقم است، ضمن اینکه نباید از یک گروه سنی شاغل در ایران هم غافل شد. افرادی هستند که در سن ۵۰ یا پنجاه و چند سالگی بازنشسته می‌شوند. آنها سالمند نیستند، اما بازنشسته هستند و اکثر آنها کار می‌کنند.

این کارشناس روابط کار با تاکید بر اینکه دلیل اصلی کار کردن سالمندان و بازنشستگان مسائل اقتصادی است، می‌گوید: اگر بازنشسته یا سالمندی کار نمی‌کند دلیلش این است که کار پیدا نکرده یا اینکه از کار افتاده است، وگرنه این افراد هم تمایل دارند کار کنند و درآمد بیشتری به دست آورند. در این بین وضعیت افرادی که حق بیمه نپرداخته و بازنشسته نشده‌اند، بدتر است. می‌دانیم در ایران شمار قابل توجهی از مردم بیمه تامین اجتماعی ندارند. آنها ممکن است جایی کار کنند که کارفرما از زیر بار پرداخت حق بیمه شانه خالی می‌کند یا ممکن است شغل آزاد داشته و بیمه خویش‌فرما هم نداشته نباشند. این گروه در سالمندی همچنان مجبور به کار کردن هستند.

ایران بهشتِ بازنشستگان است؟

«ما یک کشور در حال توسعه هستیم، ولی قوانین بازنشستگی‌مان خیلی سخاوتمندانه‌تر از سوئیس است. در آلمان سن بازنشستگی ۶۵ سال است، اما در ایران سن بازنشستگی ۵۰ سال است.» این اظهارات را اخیرا علی سرزعیم (معاون اقتصادی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی) بیان کرده است؛ اظهاراتی که واکنش‌های مختلفی اعم از واکنش‌های جدی و طنز را به دنبال داشت.

براساس آمار صندوق‌های بازنشستگی (OECD) هلند، دانمارک و فنلاند به ترتیب دارای بهترین سیستم‌های بازنشستگی هستند و از این کشور‌ها به عنوان بهشتِ بازنشستگان یاد می‌شود. امتیاز‌دهی در این زمینه تنها بر اساس یک معیار مانند سن بازنشستگی نیست، بلکه مجموعه‌ای از شاخص‌ها از جمله رفاه اجتماعی در سن بازنشستگی مورد توجه قرار می‌گیرد؛ چیزی که سهوا یا عمدا معاون اقتصادی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی آن را نادیده گرفته و اینطور نتیجه‌گیری کرده است که "قوانین بازنشستگی در ایران سخاوتمندانه است".

بر اساس برآورد انجام شده در سال ۱۳۹۷ از کل جمعیت کشور ۹.۷ درصد جمعیت را سالمندان به خود اختصـاص داده‌انـد، بـه عبارت دیگر در سال ۱۳۹۷ از هر ۱۰۰ نفر جمعیت کشور، حدود ۱۰ نفر در رده سنی سالمند قرار داشته‌اند.

منشی‌زاده با اشاره به این واقعیت، عنوان می‌کند: در ایران کسی نمی‌خواهد بازنشسته شود، چون بازنشستگی به معنای کاهش شدید درآمد است، آنقدر که فرد نمی‌تواند مخارجش را تامین کند و مجبور است شغل دوم و سومی دست و پا کند.

او ادامه می‌دهد: افراد وقت کار کردن ممکن است سه یا چهار میلیون تومان حقوق بگیرند، اما حقوق بازنشستگی آنها کمتر از دو میلیون تومان است. این افراد مجبورند کار کنند و چون در حوزه‌های رسمی برخی ممنوعیت‌ها وجود دارد، فرد ممکن است مسافرکشی کند، سرایدار شود و ... و این وضعیت اصلا مناسب کسی نیست که ۳۰ سال کار کرده و در انتظار زمانِ استراحت، پول بیمه پرداخته است.

کار به وقت سالمندی

کار کردن سالمندان نشان دهنده وضعیت نامناسب اقتصادی است. این شرایط تبعات مختلف دارد. بخش مهمی از تبعات کار در زمان سالمندی متوجه خود سالمندان است. همه ما با استرس‌ها و فشار‌های شغلی در ایران آشنا هستیم. محیط‌های پر تنش کاری گاهی برای جوانان و میان‌سالان نیز مناسب نیست، اما در همین محیط‌ها افراد سالمند باید فعالیت کنند. این سالمندان لزوما در بالای هرم کاری هم قرار نمی‌گیرند و مجبورند به عنوان زیردست جوانانی کار کنند که شاید تا چند ماه پیش بالادست آنها بودند.

همچنین کار افراد سالمند و بازنشسته باعث می‌شود موقعیت‌های شغلی اشغال شود. اقتصاد ایران دست به گریبان پدیده بیکاری شدید است و مسئولان عنوان می‌کنند هر قدر هم که تلاش کنیم نمی‌توانیم بیش از میزان ورودی به بازار کار، شغل ایجاد کنیم. در حالی که جوانان و افرادی که گاه یک روز هم کار نکرده‌اند در پیدا کردن کار با مشکل رو به‌رو هستند، کار کردن سالمندان و بازنشستگان مشکل را دو چندان و رقابت را سخت‌تر کرده است.

در این بین بیش از آنکه ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها باعث شود بازنشستگان و سالمندان کار نکنند، این بهبود شرایط بازنشستگی و فراگیر کردن بیمه تامین اجتماعی است که می‌تواند بازنشستگی در ایران را به معنای واقعی بازنشستگی نزدیک کند. در شرایط فعلی برای بسیاری از شهروندان بازنشستگی بی‌معناست. آنها تمام عمر یا لااقل تا جایی که بتوانند باید کار کنند، حال آنکه بهبود وضعیت اقتصادی بازنشستگان و افزایش حمایت‌های اقتصادی و اجتماعی از سالمندان می‌تواند این شرایط را تغییر دهد.