هند و تب تحریم

در دوره تحریم‌های هسته‌ای، قبل از توافق برجام، هند و چین دو کشوری بودند که توانستند معافیت واردات نفت خام از ایران را دریافت کنند. چین و هندوستان دو کشور مهم و قدرت بزرگ آسیایی هستند و این توانایی را دارند که در برابر امریکایی‌ها چانه‌زنی کنند و در عین حال بدون دریافت امتیازهایی حاضر نیستند که زیر بار فشارهای یکجانبه امریکا بروند.

در دوران قبلی دولت سینگ با دولت اوباما به یک راهکار میانه رسیده‌بودند؛ به این شکل که هندی‌ها اصلی‌ترین نگرانی امریکا برای تجارت با ایران، یعنی استفاده از دلار را حذف کردند و در برابر اجازه مقداری واردات نفت خام از ایران بدون استفاده از دلار را دریافت کرده‌اند. دولت هند از طرف دیگر با ایران هم به یک راه‌حل میانه دست یافت، بر اساس توافق نفتی ایران و هند مقرر شده‌بود که هندی‌ها 55 درصد از واردات نفت خام خود از ایران را به صورت کالایی یا پروژه‌هایی به صورت سرمایه‌گذاری مستقیم پرداخت کنند و 45 درصد دیگر را هم اعتبارهای ارزی برای ایران ایجاد کنند که ایران با استفاده از آن بتواند از کشورهای ثالث خرید کند.

چینی‌ها هم در آن زمان یک راهکار دیگر برای معامله با ایران ایجاد کردند که یک بانک اختصاصی برای تجارت با ایران تاسیس شد که سرمایه آن کاملا بر مبنای یوآن بود و از دلار در معامله با ایران استفاده نمی‌کرد. قدرت سومی هم که در آن دوران با ایران نزدیک بود، روسیه بود، اما این کشور چون وارد‌کننده نفت ایران محسوب نمی‌شد، طبیعتا نمی‌توانست معامله اقتصادی پایاپای با ایران داشته‌باشد. در دوره جدید تحریم‌های امریکا بار دیگر مساله تحریم فروش نفت خام ایران به کشورهای خارجی مطرح شده است. ایران هم برای اینکه بتواند درآمدهای ارزی خود را حفظ کند در حال رایزنی با این کشورها است تا بتواند راهکارهایی برای استمرار فروش نفت خام خود داشته‌باشد.

همان‌گونه که در مقدمه این نوشته توضیح دادم، سابقه نشان می‌دهد که چین و هند، قدرت‌های عمده آسیایی هستند که می‌توان روی آنها برای خرید نفت خام ایران حساب باز کرد. هر چند قدرت‌های دیگر آسیایی مانند کره جنوبی و ژاپن هم واردکننده نفت خام ایران هستند اما این دو کشور به دلیل وابستگی‌های امنیتی و نظامی به دولت امریکا، از استقلال کافی برای تصمیم‌گیری در مورد استمرار خرید نفت از ایران برخوردار نیستند. بر اساس تجربه تحریم‌های گذشته، باز هم می‌توان تصور کرد که همان روال گذشته ادامه پیدا کند و با عطف به همان روال گذشته، چین و هند به خرید نفت خام از ایران ادامه دهند و حاضر نباشند که زیر بار فشار امریکا برای قطع خرید نفت از ایران بروند؛ به خصوص اینکه در دوره گذشته تحریم‌های بین‌المللی با قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد تقویت شده‌بود. چین و روسیه به عنوان دو عضو دایم شورای امنیت سازمان ملل متحد، در دوره گذشته امضای خود را پای قطعنامه‌های تحت فصل هفتم منشور ملل متحد قرار داده‌بودند، اما در دوره جدید شرایط متفاوت است، اقدام‌های تحریمی امریکا بدون مبنای حقوقی و براساس اقدام یکجانبه است؛ درحالی‌که چین و روسیه همچنان به برجام پایبند مانده‌اند و بر اساس آن تحریم ایران را مشروع نمی‌دانند. هندوستان هم در این چارچوب به دیگر قدرت‌های جهان نگاه می‌کند، این کشور هر چند عضو دایم شورای امنیت نیست، اما از قدرت‌های مهم جهانی محسوب می‌شود و ترجیح می‌دهند برابر ایران خود را در جایگاه بی‌طرفانه یا دست‌کم مشروعی در میدان دیپلماسی قرار دهند.

ایران امتیازهای خوبی برای صادارت نفت به هندوستان دارد؛ امتیازهایی مانند عدم دریافت هزینه حمل و نقل، امکان سرمایه‌گذاری مستقیم، تخفیف در قیمت فروش، واردات پایاپای کالاهای هندی و استفاده از روپیه در معاملات دوجانبه، همگی گزینه‌هایی جذاب برای هندوستان هستند، به اضافه اینکه پالایشگاه‌هایی مانند پالایشگاه مدرس هندوستان براساس ویژگی‌های نفت خام ایران طراحی شده‌اند و تغییر آن برای استفاده از نفت خام کشورهای دیگر برای این کشور هزینه خواهد داشت. یکی از سوالاتی که دهلی نو از امریکا می‌پرسد این است که اگر حاضر به قطع واردات نفت خام از ایران شود، آیا واشنگتن حاضر است دقیقا با همین شرایط یا شرایط بهتر نفت خام ایران را جایگزین کند؟ قطعا برای دولت کاسب کاری مانند دولت ترامپ، دادن امتیاز به کشورهایی مانند چین و هندوستان در قبال تحریم ایران، یک گزینه محتمل نیست. در برابر چین مشاهده می‌کنیم که تا چه اندازه سطح درگیری‌های اقتصادی و تجاری میان دو طرف بالاست و نه تنها امریکا حاضر به دادن امتیاز اقتصادی و تخفیف به چین نیست، بلکه امتیازهایی از این کشور طلب می‌کند، در نتیجه من گمان می‌کنم که امریکا به هیچ‌وجه در موقعیتی نیست که نه به چین و نه به هندوستان در قبال تحریم ایران امتیاز درخوری بدهد.

این‌بار امریکا تصمیم گرفته است که به صورت موردی معافیت‌هایی به کمپانی‌های خارجی بدهد و بر خلاف گذشته نام کشورها ذکر نمی‌شود. تصور من این است که نهایتا چند کمپانی هندی می‌توانند معافیت‌های واردات نفت خام ایران را دریافت کنند و در نتیجه احتمال به صفر رسیدن فروش نفت خام ایران به هندوستان بسیار بعید و دور از ذهن است. هر چند روابط در هم تنیده سیاسی، اقتصادی و تجاری دهلی‌نو با واشنگتن در سطح بالایی قرار دارد و دولت هند دنبال تقابل یا دلخور کردن واشنگتن به خاطر ایران نیستند، اما در معادلات اقتصادی و تجاری برای هندوستان به عنوان یک اقتصاد نوظهور و در حال تبدیل به قدرت جهانی، یک روپیه و یک پنی هم ارزشمند است و قطعا در شرایط کنونی این کشور با توجه به مشروعیت بین‌المللی معامله با ایران، ترجیح خواهد داد از امتیازهای جذاب تجارت با ایران، شبیه به آنچه در دوره قبل تحریم‌ها انجام شد، استفاده کند.

به نظر می‌رسد در دو، سه ماه ابتدایی اجرای تحریم‌های امریکا علیه ایران که تب ترامپ و واشنگتن برای عملی کردن قطعی اهداف‌شان تند است، هندی‌ها تا حدودی کژدار و مریز با ایران برخورد کنند و کم‌کم دوباره سطح واردات نفت از ایران را بالا ببرند. همزمان هندی‌ها تاکنون نسبت به پروژه چابهار اندکی با خساست و دندان‌گردی برخورد کرده‌اند و آنچنان‌که نه برای پایان آن عجله‌ای به خرج داده‌اند و نه پول زیادی هزینه کرده‌اند، امیدوارم که شرایط کنونی و روابط دوران تحریم‌ها که دو کشور را مجبور می‌کند از کالا و خدمات در معامله نفت خام استفاده کنند، باعث شود تا هندی‌ها بیشتر و با دست و دل بازتر به پروژه چابهار روی خوش نشان دهند.

به هر تقدیر ایران در حال حاضر روی سه قدرت جهانی برای فروش نفت خام خود حساب کرده است. هندوستان، چین و مجموعه اروپا، قرار است که سطح فروش نفت خام ایران را بعد از آغاز اجرای دور جدید تحریم‌های ایالات متحده در کف قابل قبولی حفظ کنند تا ایران همچنان از درآمد ارزی مشروع خود بهره‌مند باشد. به تصور من این سه قدرت مجموعا می‌توانند حدود یک میلیون و پانصدهزار بشکه نفت خام در روز از ایران خریداری کنند که کف قابل قبولی برای تامین منابع مالی، کالا و خدمات مورد نیاز ایران در دوران تحریم‌های جدید امریکا خواهد بود.

منبع: اعتماد

*معاون سابق وزیر امور خارجه