حماسه عاشورا در آیینه سینمای ایران

ایران در مقام بزرگ‌ترین کشور شیعه و تنها حاکمیت شیعه در دنیا همیشه سهم عمده‌ای در فرهنگسازی و نهادینه‌کردن ارزش‌ها و نمادهای تاریخ تشیع در جهان اسلام داشته است و عاشورا به عنوان مهم‌ترین رویداد تاریخ تشیع همواره سهم عمده‌ای از تولیدات فرهنگی هنری ایران را در تاریخ 40 ساله بعد از انقلاب اسلامی به خود اختصاص داده است که بخش بزرگی از آن را هنرهای نمایشی اعم از تئاتر، سینما، فیلم مستند، تعزیه، سریال‌های داستانی و انواع برنامه‌های رادیو تلویزیونی تشکیل می‌دهند.

در میان محصولات هنری تولیدشده با موضوع تاریخ امام حسین (ع) و قیام عاشورا سهم سینمای ایران بسیار اندک بوده و متاسفانه از چند هزار اثر تولیدی 4 دهه اخیر سینمای ایران تنها تعداد انگشت‌شماری فیلم وجود دارد که مستقیما با موضوع قیام حسینی و واقعه کربلا ساخته شده‌اند.

4 فیلم سینمایی ایرانی شامل «روز واقعه»، «رستاخیز»، «سفیر» و انیمیشن «ناسور» مهم‌ترین فیلم‌های سینمایی عاشورایی تاریخ بعد از انقلاب هستند که در این نوشتار به معرفی اجمالی این 4 اثر می‌پردازیم. البته علاوه بر فیلم‌های مذکور، چند فیلم سینمایی دیگر نیز در سینمای ایران ساخته شده‌اند که به طور غیرمستقیم به موضوع واقعه عاشورا پرداخته‌اند.

روز واقعه (1373)

نویسنده: بهرام بیضایی/ کارگردان: شهرام اسدی

این فیلم یکی از آثار ماندگار سینمای ایران با موضوع واقعه عاشورا است که داستان آن درست در عصر روز عاشورا اتفاق می‌افتد.

عبدالله جوان مسیحی‌زادهء ‎ تازه مسلمانی است که دل در گرو عشق راحله، دختر زید، دارد. وی در روز عروسی با راحله ندایی می‌شنود که او را به یاری فرا می‌خواند. عبدالله، بیابان به بیابان، واحه به واحه، به سمت کربلا می‌تازد و هنگام عصر عاشورا به آنجا می‌رسد و در آنجاست که حقیقت را بر سر نیزه می‌بیند. علیرضا شجاع‌نوری، عزت‌الله انتظامی، ژاله علو، جمشید مشایخی، مهدی فتحی، حسین پناهی و لادن مستوفی از بازیگران اصلی این فیلم سینمایی هستند.

سیمرغ بلورین بهترین فیلم از سیزدهمین دوره جشنواره فیلم فجر، سیمرغ بلورین بهترین موسیقی متن، سیمرغ بلورین بهترین چهره پردازی و سیمرغ بلورین بهترین صحنه آرایی از جمله افتخارات این اثر سینمایی است.

شهرام اسدی درباره ساخت فیلمی به نویسندگی بهرام بیضایی که خود از فیلمسازان مطرح کشور است چنین می‌گوید: «در یک کلمه باید بگویم میزان وفاداری من به متن آقای بیضایی در روز واقعه از وفاداری لارنس اولیویر در هملت شکسپیر که مشهور عام و خاص است به مراتب بیشتر است. در یکصدوچهار دقیقه‌ای که مدت زمان فیلم است میزان آنچه تغییر کرده کمتر از حتی پنج درصد است؛ و شما به امروز نگاه نکنید. شرایط سال 67 را در نظر بگیرید که هیچ‌کس دنبال دردسر ساختن فیلم تاریخی و مذهبی نبود. هشت ماه تمام فیلمنامهٔ بی‌نقص و ارزشمند بهرام بیضایی را به دندان گرفتم و به هر جلسه‌ای که فراخوانده شدم، رفتم و از کلمه به کلمهٔ آن دفاع کردم و به پشتیبانی مدیران دلسوز آن زمان در برابر خیل بی‌شمار مخالفان نودوپنج درصد آن را حفظ کردم.»

اما خود بیضایی شاید رضایت کاملی از ساخت این فیلم نداشته و در مصاحبه‌هایی که درباره ساخت «روز واقعه» داشته ابراز تمایل کرده بود که خود کارگردانی فیلم را برعهده داشت. او درباره سپردن این فیلمنامه به کارگردانی دیگر چنین گفته است: « روز واقعه را نگذاشتند خودم بسازم. لااقل ده تا کارگردان عوض شد و من تعجب می‌کردم که این همه آدم نمی‌توانند این فیلم را بسازند. حتی گفتند واروژ کریم‌مسیحی این فیلم را بسازد. خوشحال می‌شدم اگر او این فیلم را می‌ساخت. حتی اسم آقای محمدرضا اصلانی را آوردند. خیلی‌ها عقیده داشتند که چند جای فیلم را باید عوض کنم، امّا من برای عوض کردن نرفتم. به هر حال آقای اسدی مهارتش را داشت که لااقل تعداد جاهایی را که می‌خواستند عوض شود به سه برساند و فیلمی بسازد شبیه فیلم‌هایی که قرار است از تلویزیون پخش شود. . . . اصلاً نمی‌خواهم بگویم راضی هستم یا نه. تمام حرف من این است که من این فیلم را این‌طور نمی‌دیدم. این فیلم شباهتی به فیلم‌هایی که داشتم ندارد.»

موسیقی متن «روز واقعه» ساخته مجید انتظامی یکی از نقاط قوت فیلم است که بر ماندگاری این اثر در ذهن تماشاگران کمک شایانی کرده است. موسیقی دربردارنده مجموعه بزرگی از تضادها است؛ از صحنه پایکوبی و رقص برای عروسی تا غروب سراسر‌ سوگ کربلا باید در یک بستر ملودیک ساخته می‌شد. مجید انتظامی به بهترین شکل ممکن از این چالش عبور کرده و توانسته با استفاده از یک ملودی منسجم و تغییر هوشمندانه‌ی ریتم آن، همه صحنه‌ها بازآفرینی کند.

رستاخیز(1391)

نویسنده و کارگردان: احمدرضا درویش

رستاخیز در سی و دومین دوره جشنواره فیلم فجر در ۱۱ بخش نامزد دریافت سیمرغ بلورین بود و در نهایت در ۸ بخش از جمله بهترین فیلم و بهترین کارگردانی برنده سیمرغ بلورین شد.

آرش آصفی، پوریا پورسرخ، حسن پورشیرازی، فرهاد قائمیان، بابک حمیدیان، بهادر زمانی، بهنام تشکر و انوشیروان ارجمند بازیگران فیلم هستند

این فیلم در ۲ دی ۱۳۹۲ در سینما فرهنگ با حضور برخی اعضای دولت اکران خصوصی شد و در ۱۶ بهمن ۱۳۹۲ در کاخ جشنواره فجر در سی و دومین دوره این جشنواره به نمایش درآمد اما متاسفانه در مراحل بعدی اکران به سبب برخی حواشی که گریبانگیر فیلم شد دچار مشکل شد و علیرغم چند سال تلاش دست اندرکاران فیلم و برخی مسئولان فرهنگی تا امروز به اکران عمومی نرسید.

ماجرای اکران عمومی فیلم «رستاخیز»

اکران «رستاخیز» آن گونه که درویش ابراز امیدواری کرده بود نه تنها پیش از محرم سال 93 انجام نشد، بلکه کار اکران آن به سال 94 کشید. در این مدت رایزنی های فراوانی از سوی نهادهای مختلف برای انجام تغییراتی در این فیلم انجام شد که درویش به بخشی از آن ها تن داد. فیلم در اسفند سال 93 در جشنواره فیلم دینی «رویش» حوزه هنری اکران شد و درویش در نسخه جدید، بخش های زیادی از موارد انتقاد شده در برابر نسخه جشنواره را حذف کرده بود. هرچند که همچنان چهره حضرت ابوالفضل (ع) بدون هاله نور به نمایش درآمد، اما باز هم فیلم تازه که حدود دو ساعت و 40 دقیقه بود بامشکلاتی رو به رو شد.

با همه این اوصاف در اردیبهشت سال 1394 تکلیف اکران فیلم «رستاخیز» مشخص و قرار شد این فیلم همزمان با عید فطر آن سال اکران شود. روز 22 تیر 1394 اکران افتتاحیه این فیلم در باغ موزه دفاع مقدس آغاز شد. نسخه ای که در برای اکران جشنواره در نظر گرفته شده بود، دو ساعت و 20 دقیقه و عملا 40 دقیقه آن کوتاه شده بود، اما از همان مراسم رونمایی مشخص بود که این فیلم مشکلات فراوانی برای اکران خواهدداشت.

در این مراسم که ابتدا قرار بود فیلم نمایش داده شود، دقایقی پس از شروع فیلم، مسئولان محل برپایی مراسم از ادامه نمایش، جلوگیری و نمایش «رستاخیز» را متوقف کردند. این جلوگیری که بیش از 20 دقیقه به طول انجامید سرانجام با پادرمیانی درویش و دیگر دست اندرکاران فیلم و پخش آن و نشان دادن مجوزهای اکران فیلم، ختم به خیر و هنر نمایش فیلم از سر گرفته شد، اما درحالی که روز 23 تیر قرار بود اکران عمومی فیلم آغاز شود با اعتراض مراجع و برگزاری تجمعاتی در مقابل برخی از سینماهای کشور این فیلم از پرده پایین کشیده شد. این در حالی بود که در همان روز جشنواره بین المللی بغداد با «رستاخیز» افتتاح شد.

در این میان درویش در پاسخ به انتقاد درباره به تصویر کشیدن چهره حضرت ابوالفضل (ع) تاکید می کرد که در این باره موظف است به نظر مرجع تقلید خود دقت کند و همین کار را هم کرده است. فردای آن روز هم سازمان سینمایی طی اطلاعیه ای اعلام کرد که اکران فیلم سینمایی «رستاخیز» تا تامین نظر برخی از مراجع بزرگوار تقلید به تعویق می افتد. تصمیمی شتابزده در شرایط بحرانی از سوی سازمان سینمایی به ریاست حجت الله ایوبی که پش از آن نیز نشان داده بود که در شرایط بحرانی بهترین راه حل را پایین کشیدن فیلم از پرده می داند.

ناسور (1394)

نویسنده و کارگردان: کیانوش دالوند

«ناسور» از معدود ساخته‌های بلند سینمای انیمیشن ایران است که واقعه عاشورا را به تصویر می‌کشد.

این فیلم زندگی عبیدالله بن حر جعفی یکی از ساکنان شهر کوفه را روایت می‌کند که از امام حسین (ع) دعوت کرده بودند تا به کوفه بیاید. زمانی که عبیدالله می‌شنود سپاه امام به کوفه نزدیک شده است، از این شهر خارج می‌شود تا با ایشان روبرو نشود، اما از بد حادثه به صورت کاملا ناگهانی با ایشان روبرو می‌شود و مجبور می‌شود تا دست رد به سینه امام بزند.

بهرام زند، سعید مظفری، بیژن علیمحمدی، علی همت مومیوند، ژرژ پطروسی، ناصر نظامی و حسین عرفانی از جمله صداپیشگان فیلم هستند و ومدت زمان فیلم 79 دقیقه است.

داریوش الوند، تهیه کننده «ناسور» درباره منابع تاریخی این انیمیشن سینمایى گفته است: «انیمیشن سینمایى «ناسور» بر اساس منابع معتبرى از جمله «نفس المهموم»، تألیف شیخ عباس قمى و کتاب هاى «لهوف» و «آه» نوشته شده است.»

سفیر(1361)

نویسنده و کارگردان: فریبرز صالح

«سفیر» را ‌وان اولین فیلم با موضوع قیام عاشورا در تاریخ سینمای ایران دانست. فیلم به وقایع پیش از نبرد کربلا خصوصا رویدادهای شهر کوفه و چرخش 90 درجه‌ای اهالی این شهر در قبال صف‌آرایی امام حسین (ع) در مقابل یزید خلیفه وقت اموی می‌پردازد. قیس بن مسهر، نماینده امام، با نامه‌ای برای سلیمان خزاعی به طرف کوفه می‌رود. در راه به دست راهداران ابن زیاد، والی کوفه، دستگیر و به زندان می رود، قیس پیش از دستگیری نامه را از بین می‌برد و خود به دست ابن زیاد به شهادت می‌رسد.

فرامرز قریبیان، عزت الله مقبلی، جلال پیشواییان، کاظم افرندینا و کیومرث مطیعی از بازیگران این فیلم هستند و موسیقی متن فیلم را کامبیز روشن روان ساخته است.

فریبرز صالح با ساخت این فیلم نام خودش را به عنوان اولین کارگردانی که اثری درباره قیام عاشورا ساخته به ثبت رساند. «سفیر» در اولین دوره جشنواره فیلم فجر حضور داشت ولی این دوره از جشنواره شامل مسابقه سینمای آماتور بود و بخش سینمای حرفه‌ای به صورت غیررقابتی برگزار شد و به هیچ کدام از فیلم‌های شرکت‌کننده در جشنواره جایزه‌‌ای تعلق نگرفت.