زلزله خاموش در کمین پایتخت

تهران (پانا) - وضعیت فرونشست زمین در کشور آنقدر بحرانی شده است که شکاف‌های ناشی از آن را می‌توان در همه شهرها مشاهده کرد. حالا این فاجعه که تا دیروز بیرون از کلانشهر تهران بود؛ امروز به داخل پایتخت رسیده و گفته می‌شود، تهران روزانه یک میلی‌متر دچار فرونشست زمین می‌شود.

گستردگی فرونشست زمین و متعاقب آن خسارات وارده به اکثر مناطق مسکونی و پرجمعیت ایران، به ویژه استان تهران، این پدیده را به یکی از مهم‌ترین مخاطرات طبیعی پس از زلزله تبدیل کرده است. افزایش تقاضا برای منابع آب زیرزمینی به دلیل گسترش مناطق شهری و کشاورزی یک چالش جدی به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک است. در ایران، دهه‌ها برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای مصارف خانگی، کشاورزی و صنعتی منجر به کاهش شدید این منبع ارزشمند شده است. کاهش سطح آب‌های زیرزمینی اغلب با تخریب سفره‌های زیرزمینی همراه است که با تغییر شکل زمین در مقیاس‌های محلی و منطقه‌ای نمود پیدا می‌کند.

پدیده فرونشست زمین بر اثر فعالیت‌های انسانی و عوامل طبیعی در دشت‌ها خسارات سنگینی به زمین‌های کشاورزی، بناهای روستایی و آثار تاریخی وارد می‌کند. گسل‌ها، وضعیت زمین ساختی و وجود قنات‌های خشک شده بر محدوده‌های فرونشست و وقوع زمین‌لرزه‌ها موثرند. وجود شکاف‌های سطحی و ترک‌های کششی با برداشت‌های کنترل نشده از چاه‌های عمیق حفاری مربوط است و این موضوع باعث فرونشست و خسارت گسترده در این نواحی شده است. اما این موضوع در تهران به دلیل جمعیت بالای پایتخت، جدی‌تر است زیرا طبق آمار هر سال بین ۲۵ سانتی متر در دشت‌های تهران فرونشست صورت می‌گیرد و سطح آب در این دشت‌ها نیز از ۴۵ سانتی متر تا ۱.۵ متر در حال کاهش است و آنطور که مسئولان اعلام کردند تهران روزی یک میلی‌متر دچار فرونشست می‌شود که عدد بزرگی است.

آثار فرونشست زمین در بوستان ولایت

به‌منظور شناسایی بهتر فرونشست در تهران، بازدیدی میدانی از مناطق فرونشست در تهران و شهرستان اسلامشهر با حضور دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی صورت گرفت. مسیر بازدید اول از بوستان ولایت در منطقه 19 شهرداری تهران انجام شد. در مسیر بازدید به شریان‌های حیاتی، دیوارها، ساختمان‌های قدیمی و چاه‌ها و پل‌ها توجه شد. مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله در جریان بازدید از آثار فرونشست زمین در بوستان ولایت به پانا گفت:‌‌ «بوستان ولایت در منطقه 19 شهرداری تهران قرار دارد. شمال منطقه 19 در زون پهنه‌ای از فرونشست زمین قرار دارد که به تهران می‌رسد. مناطق 19 و 18 شهرداری تهران بسیار تحت تاثیر فرونشست زمین قرار دارند.»

منطقه 19 بیشترین فرونشست زمین را در تهران دارد

وی با اشاره به آثار فرونشست زمین در بوستان ولایت تهران گفت: «فرونشست زمین در حاشیه بوستان ولایت ایجاد شده که آثار خود را به صورت ایجاد ترک گسترده نشان می‌دهد. هر چه به سمت جنوب بوستان ولایت می‌رویم فرونشست بیشتر می‌شود این منطقه مرز بزرگ نشست زمین در تهران است و طبق گزارش سازمان نقشه‌برداری منطقه 19 بیشترین فرونشست زمین را در تهران دارد.»

زارع با اشاره به تاریخ بهره‌برداری از بوستان ولایت ادامه داد: «بوستان ولایت از سال 89 بهره‌برداری شد و طی این 10 سال، آسفالت‌ها دچار ترک شده‌اند که به طور گسترده این اتفاق افتاده است. در این منطقه با نرخ فرونشست 5 تا 10 سانتی‌متر در سال مواجه هستیم. آثاری هم که مشاهده می‌شود در حد ترک آسفالت در حاشیه بوستان ولایت و ایجاد ترک‌های احتمالی در منازل مسکونی است.»

شهر ری کاندیدای اول فرونشست زمین

این استاد زلزله‌شناسی به سایر مناطق شهرداری تهران که تحت تاثیر فرونشست زمین قرار دارند اشاره کرد و گفت:‌‌ «منطقه 19، منطقه 16 به سمت شرق و جنوب شرق در منطقه 20، منطقه 17 و همچنین مناطق 9 ، 10 و 18 مناطقی هستند که تحت تاثیر مقدارهای مختلفی از فرونشست زمین قرار دارند. علاوه بر این، شهر ری کاندیدای اول فرونشست زمین است و به تدریج میدان بهارستان، امام خمینی و محور این خیابان کاندیدای فرونشست هستند.»

این استاد دانشگاه ادامه داد: «شواهد فرونشست را می‌توان بر روی زمین در این مناطق دید. منتهی مساله فرونشست در مناطق مسکونی و کشاورزی که فعال است، سریع پوشانده می‌شود زیرا مردم در آنجا سکونت دارند و نمی‌توان انتظار داشت که ترک‌ها در بازه طولانی مدت به همان شکل باقی بمانند. فرونشست یک نماد منفی در محیط زندگی مردم است و انکار را هم می‌توان دید یعنی اگر از مردم بپرسید که محیط زندگی‌شان دچار فرونشست است یا نه. خیلی از اوقات اگر هم اتفاق بیفتد با این پاسخ مواجه می‌شوید که نه نیست زیرا دوست ندارند کیفیت محیط زندگی‌شان افت کند.»

زارع در جریان بازدید دوم از فرونشست‌های زمین در تقاطع بزرگراه آزادگان و آیت‌الله سعیدی که در ابتدای شهرستان اسلامشهر صورت گرفت، توضیح داد: «پل آیت‌الله سعیدی در تقاطع بزرگراه آزادگان و ابتدای جاده اسلامشهر نیز یکی دیگر از زون‌های مهمی است که آثار فرونست در آن قابل مشاهده است و مرز منطقه 19 و شهرستان اسلامشهر است. اولین شهری که در مجاورت منطقه 19 قرار دارد، چهاردانگه است و ترک‌هایی که به طور سیستماتیک در دیوار ایجاد شده قابل مشاهده است.»

هر دهه در اسلامشهر زمین یک تا یک و نیم متر فرونشست می‌کند

این استاد دانشگاه در ادامه بازدید از فرونشست‌های زمین که از دهیاری بهرام‌آباد در شمال شهرستان اسلامشهر صورت گرفت، گفت: «کارخانه باتری‌سازی در مجاورت این روستا و در شرق بهرام‌آباد قرار دارد. در این روستا یک قنات وجود داشت که تا پشت راه‌آهن آثار چاه‌های آن ادامه یافته بود که اکنون دیگر آبی وجود ندارد و روی آن آسفالت شده است. اتفاقی که از نظر فرونشست زمین در این محدوده افتاده این است که حدود 10 تا 15 سانتی‌متر در سال در این ناحیه فرونشست زمین داریم و هر دهه حدود یک تا یک و نیم متر زمین فرونشست می‌کند. بنابراین تمام خانه‌هایی که بیشتر از 10 سال از ساختن آن می‌گذرد دچار این پدیده هستند. کمااینکه آثار فرونشست زمین در دیوارهای قدیمی‌تر به صورت ترک ایجاد شده و پوشانده شده است.»

زارع ادامه داد: «با توجه به اینکه قنات در این روستا وجود داشته و در کنار آن چاه‌هایی بوده است که اکنون با خاک دستی پر شده است، این مساله به ناپایداری زمین کمک کرده است. در واقع فرونشست زمین به همراه ناپایداری خاکِ سطحی ناشی از ریختن خاک دستی در چاه‌ها و پُر کردن قنات‌ها به ناپایداری زمین دامن می‌زند که نمودهای سطحی آن با ترک دیوارها نشان داده می‌شود.»

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی افزود:‌ «در عین حال اینجا زمینی است که به شدت در حال استفاده و تحول است و در جایی که در حال استفاده است به سرعت شواهد فرونشست زمین پاک می‌شود و ظرف دو یا سه سال صورت زمین به شکل دیگری تبدیل می‌شود بنابراین اینکه رد شکاف‌ها را در محدوده شهری و جایی که انسان زندگی می‌کند، ببینیم کمتر خواهد بود. اگر قرار باشد رد فرونشست را در جایی ببینیم که داخل زمین است باید از محیط دسترسی انسان دور شویم.»

زارع درباره اینکه فرونشست‌های زمین که به داخل مناطق تهران رسیده است، ناشی از فعالیت‌های صورت گرفته در شهر تهران است یا اطراف آن، توضیح داد: «تفکیک خیلی مشکل است. اینکه مرزبندی کنیم کار مشکلی است اما عمده برداشت آبی که صورت می‌گیرد در دشت‌های بیرون تهران است ولی نکته در این است که مصرف کننده اصلی آب، مردم ساکن تهران هستند.»

آثار مخرب فرونشست زمین

این زمین‌شناس در ادامه درباره آثار مخرب فرونشست‌های زمین بر سازه‌های شهر تهران گفت: «عمدتا ساختمان‌های مسکونی تحت تاثیر هستند. علاوه بر این از مهم‌ترین جاهایی که فرونشست‌ می‌تواند به آن آسیب بزند زیرساخت‌های ارتباطی و شریان‌های حیاتی است یعنی آنجا که خطوط لوله نفت و گاز و خطوط راه‌آهن عبور می‌کند؛ وقتی فرونشست رخ دهد، این مسیرها آسیب می‌بیند و تخریب می‌شود اما چون تدریجی است به صورت خبری و خبر فوری هم منتشر نمی‌شود. آسیب‌هایی که به دیوارها زده می‌شود خسارت تدریجی است و در اکثر مواقع هم از سوی مردم پوشانده می‌شود اما آسیب‌های بزرگ‌تر معمولا در نتیجه فرونشست به صورتی وارد می‌شود که زندگی را مختل می‌کند. یعنی صرف نظر از اینکه حیات و محدوده زندگی شخصی مردم تحت تاثیر قرار می‌گیرد آثار بدتر و جدی‌تر موقعی است که بر اثر از بین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی امکان حیات از منطقه سلب می‌شود مثل آنچه که در اصفهان اتفاق افتاده است. در واقع چرخه حیات متوقف می‌شود و وقتی اتفاق می‌افتد دیگر نمی‌توان کاری کرد چون جایگزینی ندارد.»

این مدرس دانشگاه ادامه داد: «وقتی در شهر زلزله رخ می‌دهد و خسارات زیادی بر جای می‌گذارد، جمعیت شهر با مهاجرت و زاد و ولد جبران می‌شود و زیرساخت‌ها با کمک‌ها و فعالیت مردم تامین می‌شود تا تعادل به زندگی برگردد و دست آخر مردم به شهر برمی‌گردند تا به زندگی ادامه دهند اما بازسازی بعد از زلزله با اتفاقی که بعد از حذف سفره زیرزمینی اتفاق می‌افتد متفاوت است. زیرا بعد از نابودی آبخوان عنصر اصلی حیات حذف می‌شود و وقتی از بین برود تنها راهکاری که باقی می‌ماند این است که بسته‌های آب بین خانه‌ها توزیع شود یا با لوله‌کشی از طریق دریا و شیرین کردن آب دریا زندگی ادامه یابد که البته شیرین کردن آب دریا علاوه بر هزینه‌های گزاف، مخاطرات زیست محیطی نیز دارد.»

وی تاکید کرد: «بنابراین مهم‌ترین بنایی که با فرونشست زمین از بین می‌رود بنای ادامه حیات است. ادامه حیات است که تحت تاثیر قرار می‌گیرد و هیچ راهی جز تغییر کلی نحوه زندگی وجود ندارد. اگر می‌خواهیم زندگی ادامه پیدا کند، باید ظرف یکی دو دهه آینده تغییرات اعمال شود وگرنه زندگی به شدت سخت‌تر و فلاکت‌بارتر خواهد شد.

افزایش تعداد زلزله‌های با بزرگای کمتر از 4 در مناطق دارای فرونشست

وی با اشاره به لرزه‌خیزی در مناطق تحت تاثیر فرونشست زمین گفت: «لرزه‌خیزی با زلزله‌های کوچک در 25 سال اخیر نشان می‌دهد رد فرونشست با این زلزله‌های کوچک ارتباط دارد یعنی جاهایی که زون‌های فرونشست وجود دارد و گسل عبور کرده، تعداد زلزله‌های با بزرگای کمتر از 4 فراوان‌تر شده است.»

زارع افزود: «کاری که زلزله در لایه‌های سطحی انجام می‌دهد در بعضی مواقع باعث فروچاله می‌شود مثل آنچه در زلزله بم اتفاق افتاد. در بعضی مواقع هم اگر به صورت گسترده فضای زیرزمینی تحت تاثیر قرار بگیرد، می‌تواند به طور نسبی نشست زمین رخ دهد. ولی عمده تاثیر آن هنگام زلزله در جاهایی که فرونشست اتفاق افتاده است، خسارات بیشتری وارد می‌شود.»

وی همچنین از انجام مطالعه‌ای برای تاثیر فرونشست زمین بر تحریک گسل‌های زلزله خبر داد و گفت: «در حال انجام مطالعه‌ای در زمینه تاثیر فرونشست و از بین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی در تحریک گسل‌ها هستم. با حذف لایه و بخشی از آبخوان، استرس کنار می‌رود و اگر حذف استرس با رها شدن گسل در مرحله گسیختگی باشد آماده رخ دادن است. معتقدم زلزله ملارد نیز تحت تاثیر تنش فرونشست در دشت شهریار بوده است که گسل را تحریک کرد.»