آیین هوربابا، بازمانده جشن‌هیرومبا در میان ایرانیان است

عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان به پانا گفت: در بسیاری از شهرهای ایران در نیمه ماه رمضان آیین هایی دیده می شود که بر اساس آن کودکان به خانه اهالی می روند و با خواندن اشعار عامیانه برای فرزند خانواده دعا کرده و صاحبخانه نیز هدیه ای به آنها داده و روانه خانه های دیگر می کند.
محمد مشهدی نوش آبادی اظهار کرد: این آیین در منطقه کاشان به نام «هوم بابا» و در نوش آباد، «هوربابا» گفته می شود اما در مناطق دیگر ایران نام هایی مثل «گرگیعان» در استان خوزستان، «گریگشو» در استان بوشهر، «الله رمضونی» در یزد، «اَلِم تِرانی» در ساوه، «رموضونیکه» در سیستان، «یارمضان» در بین ترکمنان استان گلستان و جیرجیرونه در روستای بَرز نطنز دارد.
وی افزود: آیین هوربابا اگرچه در نیمه ماه رمضان و بر اساس تقویم اسلامی برگزار می شود، اما درونمایه ای ایرانی دارد و مشابه آیین هیرومبا است که صورتی دیگر از جشن سده بوده و توسط زرتشتیان شریف آباد در اردکان برگزار می شود.
وی تصریح کرد: این دو آیین با ایزدی کهن در فرهنگ ایران به نام «رپیثوین» در پیوند است که این ایزد نیز قابل تطبیق با نمونه های مشابه مانند اسطوره ایشتر و تموزی در ایران و آسیای غربی است. این آیین به نسبت ساده ای که امروزه کم رونق شده پیشینه چند هزار ساله در فرهنگ ایران دارد.
نویسنده کتاب توغهای ایرانی در مورد جشن هیرومبا گفت: این جشن سه روزه مفصلی است که شامل جمع آوری هیزم، برافروختن آتش و خواندن اشعار توسط کودکان و نوجوانان در خانه اهالی و دریافت هدیه صاحب خانه می شود.
وی افزود: جشن هیرومبا در نام، ساختار کلی، اشعار، محتوای تولد و برکت بخشی با محوریت کودکان، مشابه آیین هوربابا است. از این رو به نظر می رسد آیین هوربابا که هنوز در بسیاری از نقاط ایران برگزار می شود، بازمانده جشن کهن هیرومبا و سده است.
وی اظهار کرد: در هر دو آیین، کودکان یا نوجوانان شامگاهان به صورت گروهی به خانه اهالی رفته و سرگروه، اشعار دعاگونه ای برای صاحبخانه یا یکی از فرزندان آن خانه می خواند و بقیه کودکان با ندایی آن را تأیید می‌کنند و در پایان، صاحبخانه به آنها هدیه ای می دهد.
وی تصریح کرد: با توجه به مشابهت های واژگانی و کاربرد یکسان آن در این دو آیین، می‌توان اصل این دو واژه را یکی دانست. در حوزة زرتشتی، نام این آیین هیرومبا است، به اعتبار واژه ای که از سوی گروه در جواب طلب آمرزش هیربد گفته می‌شود، همچنان که نام هوربابا یا هوم بابا نیز برگرفته از پاسخی است که کودکان در ندای سرگروه می دهند. درواقع، هر دو نامگذاری برگرفته از پاسخ هماهنگ و بلند گروه، به دعای سرگروه است.
این پژوهشگر تاریخ و تمدن با اشاره به شعر هر دو آیین تاکید کرد: یکی از مشابهت های آیین هیرومبا و هوربابا، یکی از اشعار اصلی آنها است. زرتشتیان می‌خوانند: شاخ، شاخ هرمنی، هر کی شاخی بدهد، خدا مرادش بدهد.
وی در ادامه گفت: تلفظ دقیق این واژه و همینطور پاره دوم این چامه نزد مسلمانان در جشن هوربابا حفظ شده است و این شعر توسط سردسته اینگونه خوانده می شده است: این شاخ، شاخ درمنه، کنده به شاخ درمنه، هر که در این را بده، علی نجاتش را بده.
نویسنده کتاب پیشینه مباحث کلامی گفت: صورت درست کلمه هرمنی، باید «درمنه» باشد که نام گیاه خودرو و خوشبویی است که در اطراف شریف آباد و دیگر مناطق کویر مرکزی از جمله منطقه کاشان یافت می شود.
وی افزود: محور جشن هیرومبا و هوربابا و مشابه های آن، کودکان هستند. در آیین‌های برکت بخشی و طلب باران، کودکان نقش مهمی دارند. ممکن است در اینجا نیز جمع کودکان و نوجوانان که با شعرخوانی، هدیه ای را از هر خانه طلب می کنند، منطق حاجت خواهی و برکت بخشی داشته باشد.
عضو هیت علمی دانشگاه کاشان تصریح کرد: نوع هدایا تشابهت دیگر این دو آیین است. در هیرومبا کدبانوی خانه بشقابی از آجیل شامل نخودچی، کشمش، پسته، مغز بادام و مانند آن به بچه ها می‌دهد و هدایای هوربابا نیز در گذشته بیشتر آجیل بوده، اگرچه امروزه پول نقد جایگزین آن شده است.
مشهدی نوش آبادی گفت: امروزه برافروختن آتش در هوربابا نداریم، اما نشانه هایی هست که در گذشته چنین رسمی وجود داشته است. شاخ درمنه در همان شعر مشترک هیرومبا و هوربابا، شاهد آن است تا چند دهه پیش در آیین هوربابا در نوش آباد خوانده می شد و ممکن است مربوط به زمانی باشد که نشان‌دهنده نقش محوری آتش در آیین هورباباست.