ماجرای «آفلاتوکسین»؛ از شایعه تا واقعیت

نگرانی از وجود آفلاتوکسین در شیر پس از آن شروع شد که یک کارشناس انجمن بهداشت و ایمنی مواد غذایی با حضور در برنامه صبحگاهی تلویزیون گفت که شیرهای پاستوریزه‌ آلوده به سم «آفلاتوکسین» هستند. او همچنین از استان مازندران به عنوان یکی از استان‌های با آمار نسبتا بالا در این زمینه یاد کرد. این کارشناس همچنین گفته بود مصرف ذرت‌های آلوده وارداتی(تراریخته) توسط دام، عامل تولید شیرهای آلوده به «آفلاتوکسین» بوده است.

اظهارات این کارشناس واکنش‌های بسیاری را از سوی سازمان غذا دارو، وزارت بهداشت، سازمان دامپزشکی، وزارت جهادکشاورزی و حوزه‌های مرتبط با این صنعت در پی داشت. ابتدا کیانوش جهانپور مدیر روابط عمومی وزارت بهداشت و سخنگوی سازمان غذا و دارو در واکنش به اظهار نظر کارشناس صدا و سیما گفت: «آفلاتوکسین یک معضل در مواد غذایی به‌ویژه لبنیات و خشکبار و فرآورده‌های گیاهی است. کشورهای مختلف حد مجاز متفاوتی برای آن در مواد غذایی مختلف دارند و استانداردهای ایران عموما در حد استانداردهای ایالات متحده تعریف شده است البته استانداردهای اروپایی در این زمینه سخت‌گیرانه‌تر است. در همه سال‌های اخیر تلاش شده است میزان آفلاتوکسین در محصولات غذایی کاهش یابد و حتی مروری بر مطالعات نشان می‌دهد این میزان در مواد غذایی از جمله لبنیات تولید داخل روند کاهشی داشته است.»

سخنگوی سازمان غذا و دارو با بیان اینکه بسیاری از محصولات غذایی و لبنی با پاس کردن استانداردها به خارج از کشور صادر می‌شوند، تاکید کرد: «هیچکس مدعی حذف آفلاتوکسین نیست اما طرح موضوع به صورت یک جانبه آن هم به‌گونه‌ای که این معضل خاص محصولات غذایی داخلی است و گویی بلایی یک شبه نازل شده بدون اشاره به سوابق و وضع سایر کشورها قطعا رفتار اطلاع رسانی درستی نیست. چنانکه در مطالعات در کشورهای مختلف ۷ تا ۸۴ درصد آلودگی محصولات لبنی و فرآورده‌های گیاهی بسته به زمان و فصل نمونه‌گیری به آفلاتوکسین گزارش شده است. در ژاپن تا ۱۴ درصد، در ترکیه بیش از ۱۲.۴ درصد گزارش شده است علاوه بر آن استاندارد حد مجاز آفلاتوکسین در کشورهای مختلف در محصولات مختلف متفاوت هست.»

واکنش سازمان دامپزشکی به آلوده بودن علوفه دام

در این میان موضوع «آلوده بودن خوراک دام» به «سم آفلاتوکسین» نیز از سوی کارشناس صدا و سیما مطرح شد که ممکن است شیر دام پس از مصرف دام از علوفه، آلوده شده باشد. در این‌باره علیرضا رفیعی‌پور، رئیس سازمان دامپزشکی در گفت‌وگویی با ایسنا با رد این ادعا گفت: «صحبت‌هایی که درخصوص انتقال آفلاتوکسین از خوراک دام به شیر دام با اعداد و ارقام عجیب و غریب مطرح شده است را قویا رد می‌کنم. سازمان دامپزشکی به عنوان مرجع ذی‌صلاح مسئولیت دارد هر نوع خوراک دامی را که وارد کشور می‌شود از جهات مختلف آزمایش کند. در کنار آزمایش‌های سازمان دامپزشکی، سازمان ملی استاندارد هم آزمایش‌های خود را انجام می‌دهد. خوشبختانه قوانین، مقررات و ضوابط سازمان دامپزشکی و سازمان ملی استاندارد بسیار سخت‌گیرانه‌تر از اتحادیه اروپا و آمریکا است؛ یعنی میزان مجاز آفلاتوکسین در خوراک دام و شیر در کشور بسیار سخت‌گیرانه است.»

به گفته رئیس سازمان دامپزشکی، میزان آفلاتوکسین استاندارد در خوراک دام در ایران ۵ppb است، در حالی که استاندارد اتحادیه اروپا ۲۰ppb است؛ یعنی این میزان از اروپا نیز کمتر است.

او همچنین تاکید کرده است که سالانه بیش از ۸ میلیون تن نهاده‌هایی همچون ذرت، کنجاله و سویا وارد کشور می‌شود و حتی یک کیلوگرم از این محموله‌ها اگر میزان آفلاتوکسین‌ آنها مطابق با استانداردهای داخلی نباشد، وارد نمی‌شوند. همه این نهاده‌ها باید استانداردهای آزمایشگاه دامپزشکی، مراکز بهداشت و سازمان استاندارد را پاس کنند.

تکذیب آفلاتوکسین از سوی سازمان ملی استاندارد

سازمان ملی استاندارد ایران نیز اظهارنظر کارشناس میهمان در صدا و سیما درخصوص آلودگی شیر پاستوریزه به سم آفلاتوکسین را تکذیب و اعلام کرد که اکنون ۴۶۹ واحد تولیدی در زمینه تولید شیر پاستوریزه فعالیت دارند که از این تعداد ۴۵۱ واحد تولیدی (۹۵ درصد ) موفق به دریافت پروانه کاربرد علامت استاندارد ملی ایران شده اند و ۱۸ واحد تولیدی نیز در مراحل دریافت پروانه نشان استاندارد هستند. برای واگذاری پروانه، کل فرآیند تولید از مواد اولیه تا محصول نهایی تحت کنترل و بازرسی سازمان ملی استاندارد ایران قرار می گیرد و در صورت وجود هر گونه آلودگی و یا سم، بطور حتم با آن برخورد شده و از چرخه مصرف خارج می‌شود. علاوه بر آن با اجرای طرح کنترل بازار، صدها نمونه از سطح بازار در سراسر کشور خریداری و آزمایش می شود، لذا آماری که توسط فرد به اصطلاح کارشناس داده شده، واقعیت ندارد.

آمار نگران کننده کاهش مصرف شیر در کشور

اما یکی از نگرانی‌هایی که پس از اظهار نظر کارشناس صدا و سیما ایجاد شده است کاهش مصرف لبنیات در کشور است حال اینکه طبق اعلام وزارت بهداشت در کشور ما سال‌هاست که مصرف لبنیات رو به کاهش است و میزان مصرف لبنیات مطلوب نیست. سرانه مصرف لبنیات در کشور بر اساس آخرین گزارشات در سال 2020، سالانه 27 لیتر برای هر نفر است؛ در حالی که سرانه مصرف لبنیات به ازای هر نفر در ایرلند 125 لیتر در سال و در فنلاند 120 لیتر در سال است. این آمار نشان می‌دهد مصرف روزانه شیر به طور متوسط در ایران یک استکان است که بسیار کم‌تر از حد استاندارد است.

مصرف کم شیر و لبنیات عوارض متعددی از جمله اختلال در رشد و کوتاه قدی در کودکان و نوجوانان، پوکی استخوان و شکستگی‌های خودبخودی استخوان را بدنبال دارد. در جوامعی که مردم شیر و لبنیات کافی مصرف می‌کنند شیوع فشار خون بالا و بیماری‌های قلبی و عروقی کمتر است.

زهرا عبداللهی، مدیرکل دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت نیز در گفت‌وگویی که با ایسنا داشته است ‌درباره حواشی طرح وجود سم آفلاتوکسین در شیر و لبنیات، گفت: ادعایی که در روزهای اخیر مطرح شده بدون هیچ مدرک و سند علمی ارائه شده است و فاقد اعتبار و استناد است، از این رو مردم نباید نگران باشند. اصلی‌ترین ضرر این دست ادعاها کاهش مصرف شیر و لبنیات در کشور است؛ در حالی که در شرایط عادی نیز سرانه مصرف شیر و لبنیات در کشور بسیار پایین است؛ در حالی که یک برنامه غذایی سالم می‌گوید روزانه حداقل مصرف دو لیوان شیر و یا معادل آن امری ضروری است.

او درباره میزان مجاز سم آفلاتوکسین در مواد غذایی طبق استانداردهای کشورمان نیز گفت: این استاندارد در کشورهای مختلف متفاوت است؛ به طور مثال این استاندارد در آمریکا ۵۰۰ نانوگرم در هر لیتر است؛ درحالی که استاندارد مجاز وجود سم در کشور ما بر اساس کدکس موجود ۱۰۰ نانوگرم در هر لیتر است. نکته حائز اهمیت اما این است که بر اساس بازرسی‌های وزارت بهداشت و سازمان دامپزشکی این رقم اکنون به ازای هر لیتر شیر یا لبنیات به طور متوسط ۵۰ نانوگرم گزارش شده است.

روند نزولی آلودگی شیر

محمدرضا شانه‌ساز، رئیس سازمان غذا و دارو نیز با تاکید بر اینکه اطلاعات ارائه شده در مورد میزان آفلاتوکسین لبنیات قطعا غلط است، گفت که با توجه به پایین بودن سرانه مصرف شیر در کشور که به کمتر از یک لیوان در روز می‌رسد نمی‌توان خطر قطعی ناشی از کمبود مصرف لبنیات که همان پوکی استخوان است را با القای این اطلاعات غلط به یک خطر احتمالی تحت عنوان بالا بودن آفلاتوکسین معاوضه کرد.

او با بیان اینکه از حدود 7 سال پیش محصولات لبنی به صورت مرتب پایش می‌شوند، گفته است که آمار اداره کل غذا کمتر از ۳.۵ درصد آلودگی را نشان می‌دهد؛ در حالی که بسیاری از کشورهای همسایه و کشورهای دیگر میزان آلودگی بسیار بالاتر است. میزان مصرف شیر در کشور یک پنجم استاندارد است و بدون شک در صنعت غذا و کارخانجات لبنی با حضور مسئولان فنی، آزمایشگاه‌های مجهز و نظارت مستمر سازمان غذاو دارو نگرانی به مراتب کمتر از مراکز سنتی است که لبنیات در آنها عرضه می‌شود.

مردم مصرف شیر را متوقف نکنند

معاون وزیر بهداشت با اشاره به اینکه میزان آلودگی شیر طی سال‌های گذشته روند نزولی داشته است، گفت: ۳.۵ درصد در واقع میزان قابل اعتنایی نیست و نباید از این بابت نگران بود. توصیه اکید ما این است که مردم به این تبلیغات سوء توجه نداشته باشند و مصرف شیر را متوقف نکنند. به مردم اطمینان کامل می‌دهیم که شیر و انواع لبنیات پاستوریزه را که تحت کنترل وزارت بهداشت است را بدون نگرانی مصرف کنند.

سرطان ناشی از آفلاتوکسین نادر است

ایرج حریرچی، معاون کل وزارت بهداشت نیز با تاکید بر اینکه مردم مصرف شیر را از سبد غذایی خود حذف نکنند، گفت: بررسی ۵۰ مطالعه در ایران در چند سال اخیر نشان می‌دهد در طی ۱۰ سال گذشته میزان این سم در شیر رو به کاهش است. به مردم توصیه می‌کنیم که مصرف شیر را از سبد غذایی خود حذف نکنند و نکته دیگر این که خطر جدی این ماده با دوز ۳و نیم میلی‌گرم به ازای وزن مصرف کننده دیده شده که بسیار بعید است به این میزان از دوز در بدن فرد برسد. سرطان کبد اولیه در ایران عمدتا ناشی از سیروز هپاتیت مزمن است و سرطان ناشی از آفلاتوکسین نادر است. حتی ابتلا به سرطان اولیه کبد هم در ایران در سال‌های اخیر رو به کاهش است.

«آفلاتوکسین» چیست و چگونه کنترل می‌شود

سم آفلاتوکسین یکی از سموم قارچی است. برخی از قارچ‌ها توانایی ساخت سموم را در انواع فرآورده‌های غذایی مانند آبمیوه‌ها، رب گوجه فرنگی، لبنیات و... را دارند که یکی از آنها آفلاتوکسین است که قابلیت ورود به شیر و لبنیات را نیز دارد. یکی از راه‌های ورود سم آفلاتوکسین به شیر و لبنیات از راه غذای دام است؛ در صورتی که غذای دام آلوده باشد، وارد شیر شده و امکان سرایت از شیر به بدن انسان را افزایش می‌دهد. سه نوع کپک منجر به ساخت سم آفلاتوکسین می‌شوند، بیشترین محل رشد این نوع قارچ‌ها که باعث به وجود آمدن سم آفلاتوکسین می‌شود،‌ دامداری‌ها هستند اما، نمی‌توان گفت علت قطعی آلودگی شیر به سم آفلاتوکسین آلودگی غذای دام باشد؛ بلکه این موضوع تنها یک امکان است که باید مانند سایر عوامل بررسی شود. رسیدن به این قطعیت که سم آفلاتوکسین موجود در شیر به علت تغذیه آلوده دام بوده است منوط به انجام آزمایش‌های پیشرفته است.

طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی (WHO) حداکثر میزان آفلاتوکسین‌ها در انواع آجیل، غلات، انجیر خشک و شیر در دامنه ۰.۵ تا ۱۵ میکروگرم بر کیلوگرم است. برای جلوگیری و کاهش خطر آفلاتوکسین‌ها در مواد غذایی و خوراکی، در کدکس بهداشت عمومی اقدامات پیشگیرانه مناسب ارائه شده است.

کنترل آفلاتوکسین‌ها قابل اجرا است. قبل از برداشت و بعد از برداشت قابلیت کنترل این سم وجود دارد. طولانی‌ترین و پایدارترین راه حل برای کنترل آلودگی آفلاتوکسین قبل از برداشت از طریق افزایش توانایی در برابر عفوت‌های قارچی و قارچ‌های مهاجم است. این کار می تواند از طریق اصلاح نباتات یا مهندسی ژنتیکی انجام شود. این فرایند پر زحمت و وقت‌گیر است. بنابراین استراتژی مداخله موثر، پایدار و قابل اجرا مورد نیاز است.