گذار از «چرا» به «چه باید کرد»

صحت در آغاز برنامه ضمن ابراز خرسندی از حضور دوباره  مکری، به درخواست مکرر مخاطبان برای تداوم این گفت‌وگوها اشاره کرد و از علاقه‌مندی خود به مباحث ایشان سخن گفت.

در ابتدای گفت‌وگو، صحت پرسشی را مطرح کرد که بارها از سوی نوجوانان و جوانان شنیده می‌شود: «آیا ما نسل سوخته‌ایم؟»  مکری در پاسخ اظهار داشت که پیش از هر چیز باید از نگاه مطلق‌گرایانه پرهیز کرد، اما در عین حال گاه ناگزیر از پذیرش قطعیت هستیم. وی افزود:« اگر فردی احساس کند قربانی است یا فرصت رشد و پیشرفت از او گرفته شده، باید پرسید واکنش درست در برابر این احساس چیست؟ این پرسش ساده نیست، زیرا انسان‌ها در ادراک رنج و آسیب منحصر به فردند و مقایسه آنها با یکدیگر ممکن نیست.»

به گفته مکری، یکی از نخستین گام‌ها در مواجهه با احساس قربانی بودن، پرهیز از «رقابت در قربانی بودن» است. وی در توضیح این مفهوم گفت:« زمانی که افراد در رنج هستند، گاه به‌جای همدلی، تلاش می‌کنند ثابت کنند که خود بیشتر آسیب دیده‌اند. این روند نه‌تنها کمکی نمی‌کند بلکه باعث تشدید احساس نادیده‌انگاری در فرد آسیب‌دیده می‌شود.»

وی تأکید کرد که همدلی واقعی به معنای گوش دادن و به رسمیت شناختن درد دیگری است، نه ربودن صحنه و انتقال تمرکز به خود.

مکری یکی از اصول بنیادین روان‌درمانی را «اعتباربخشی» یا validation دانست و گفت:« پیش از هر مداخله یا تلاشی برای تغییر، باید رنج فرد را به رسمیت شناخت. حتی اگر با ارزیابی او از موقعیت موافق نباشیم، احساس او واقعی است و انکار آن، فرآیند درمان را مختل می‌کند.»

وی افزود که تلاش شتاب‌زده برای تغییر دادن فرد یا بی‌اهمیت جلوه دادن مشکلات او، مانند «گاز دادن در برف» است که تنها موجب فرو رفتن بیشتر می‌شود.

مکری در ادامه به راهکاری کلیدی برای خروج از وضعیت رنج اشاره کرد:« یکی از مؤثرترین مراحل عبور از احساس قربانی بودن، تغییر پرسش ذهنی از ‘چرا’ به ‘چه باید کرد’ است. پرسش‌های مبتنی بر ‘چرا’ ذهن را به تولید بی‌پایان فرضیات و تفسیرهای مخرب سوق می‌دهد، در حالی‌که پرسش ‘چه کار می‌توانم بکنم’ مسیر عمل و تغییر را باز می‌کند.»

وی این تغییر رویکرد را «گذر از why به what» نامید و تأکید کرد که این تمرین نیازمند تکرار و خودآگاهی است تا به عادت ذهنی تبدیل شود.

نمونه‌ای از بازگشت به زندگی

در بخشی از برنامه، صحت به گفت‌وگوی پیشین خود با زهرا نعمتی، قهرمان تیر و کمان ایران اشاره کرد. نعمتی پس از سانحه‌ای که منجر به از دست دادن توانایی حرکت پاهایش شد، ابتدا درگیر افسردگی شدید بود اما با تغییر نگرش از «چرا من؟» به «حال چه می‌توانم بکنم؟»، مسیر زندگی خود را تغییر داد و به عنوان پرچم‌دار کاروان ایران در المپیک و پارالمپیک حضور یافت. دکتر مکری این نمونه را تأییدی بر کارآمدی تغییر زاویه نگاه دانست.

در ادامه گفت‌وگوی سروش صحت با آذرخش مکری در برنامه «اکنون»، موضوع بحث از مفهوم «نسل سوخته» و احساس قربانی بودن، به بررسی عمیق‌تر سازوکارهای ذهنی افراد در مواجهه با رنج و راه‌های رهایی از آن گسترش یافت.

قدرت عادت در ذهن و رفتار

مکری به نقش «عادت» در شکل‌گیری الگوهای رفتاری و فکری انسان اشاره کرد و گفت:« عادت‌ها فقط مربوط به رفتارهای روزمره مانند دیر بیدار شدن یا ورزش نکردن نیستند؛ سبک‌های فکری نیز می‌توانند به عادت تبدیل شوند. مثلاً ممکن است فردی هر روز به این فکر کند که چرا زندگی‌اش چنین شده است و این شیوه اندیشیدن را به‌صورت ناخودآگاه تکرار کند.»

وی توضیح داد که چنین عادتی در ظاهر به‌منزله «خودشناسی» و جست‌وجوی علت‌ها جلوه می‌کند، اما در عمل فرد را در وضعیت رکود نگه می‌دارد:« وقتی کسی مدام به دنبال پاسخ سؤال‌های "چرا"ست، احساس می‌کند در مسیر رشد درونی و فهم خود است، در حالی‌که این روند مانند گاز دادن ماشینی است که در گل گیر کرده؛ به جای حرکت رو به جلو، بیشتر فرو می‌رود.»

بار اخلاقی و فریب ذهنی در رنج

مکری یکی از جنبه‌های پیچیده احساس قربانی بودن را «بار اخلاقی» آن دانست.

به گفته او، برخی افراد از رنج خود احساس برتری اخلاقی به دست می‌آورند و ناخودآگاه تصور می‌کنند نسبت به دیگران دلسوزتر یا آگاه‌ترند.

وی با ذکر مثالی گفت:« گاهی مادری که بیش از حد نگران فرزندش است، اضطراب خود را نشانه محبت و مسئولیت می‌داند و دیگران را به بی‌توجهی متهم می‌کند. در حالی‌که این نوع نگرانی، در عمل نه‌تنها کمکی نمی‌کند، بلکه آسیب‌زا است.»

به باور او، همین پدیده در احساس قربانی بودن نیز تکرار می‌شود؛ جایی که رنج به فرد نوعی حس استحقاق یا برتری اخلاقی می‌دهد و مانع رشد او می‌شود.