سورئالیسم در تئاتر «۹۱»؛ تجربه‌ای اجتماعی از رنج و آشفتگی

نمایش «۹۱» که این روزها در سالن قشقایی روی صحنه است، روایتی سورئال از روانِ ازهم‌گسیخته‌ی دخترکی رنجور است. اگر بپذیریم سورئالیسم در تئاتر به معنای شکستن قواعد سنتی نمایش و ورود به جهان ناخودآگاه است، آن‌گاه آشفتگی، بی‌نظمی و گسست زمان و مکان در این اثر کاملاً توجیه‌پذیر خواهد بود.

کارگردان با بهره‌گیری از مؤلفه‌های سورئالیستی، مخاطب را به جهان پریشان ذهن یک بیمار روان‌گسیخته وارد می‌کند؛ جهانی که توهم، هذیان، سردرگمی و گریز از واقعیت در آن اصالت دارد. یکی از صحنه‌های خلاقانه‌ی نمایش، حضور خوانندگان رادیوست که در ذهن بیمار جسمیت یافته و به صحنه پا می‌گذارند؛ حرکتی که مرز خیال و واقعیت را درمی‌نوردد.

در لایه‌های پنهان نمایش، موضوع تجاوز و نگاه زنانه به این معضل اجتماعی برجسته می‌شود. زنان نمایش—از کودک تا خدمتکار و ارباب—هرکدام تجربه‌ای مشترک از رنج، ترس و اضطراب را بازتاب می‌دهند. این تکرار رنج، در جایی، شائبه‌ی یکی بودن تمام زنان نمایش را ایجاد می‌کند؛ همانند اختلال چندشخصیتی که هویت‌های گوناگون در یک بدن زیست می‌کنند.

نمادپردازی نیز در «۹۱» جایگاه پررنگی دارد؛ وان حمام سفید و دوش خراب، یادآور پاکی ازدست‌رفته‌ی کودکی و هراسی است که قربانیان تجاوز از مکان‌هایی چون حمام و اتاق خواب دارند. خوابیدن دختر جوان در وان پس از تزریق، تصویری کابوس‌وار و سورئال از تجربه‌ی تلخ قربانیان را عینیت می‌بخشد. همچنین، پنهان کردن چاقو توسط خدمتکار هنگام مواجهه با کارآگاه، نماد تلاش برای دفاع از خود در برابر تهدیدی احتمالی است.

از نظر فرمی، «۹۱» یک تئاتر تجربی و آوانگارد است. اثر با روایت صدا آغاز می‌شود؛ جایی که پایان نمایش را در ابتدا می‌شنویم. ساختار معماگونه‌ی آن، همراه با استفاده از چندین خط روایی، ویدئو پروژکتور و تبدیل تماشاگر به مخاطبی فعال، تجربه‌ای متفاوت رقم می‌زند. نمایش اگرچه به ژانر معمایی و جنایی نزدیک می‌شود، اما رگه‌های پررنگ اجتماعی آن، جایگاه اثر را به‌عنوان یک تئاتر اجتماعی تثبیت می‌کند.

«۹۱» در مجموع تجربه‌ای جسورانه است؛ تلاشی برای بازنمایی پیچیدگی‌های روان انسان در بزنگاه‌های اجتماعی تلخ، که با پایان شگفت‌انگیز خود تماشاگر را تا آخرین لحظه درگیر نگاه، احساس و قضاوت نگه می‌دارد.