فرونشست زمین در خراسان رضوی؛ تهدیدی خاموش برای آب، زیرساختها و امنیت غذایی
مشهد(پانا)- در خراسان رضوی، پدیده فرونشست زمین به آرامی اما با شدت در حال پیشروی است و این بحران ناشی از برداشت بیرویه از سفرههای زیرزمینی، توسعه نامتوازن کشاورزی و شهرسازی و ناترازی آب در استان، نه تنها زیرساختها و محیط زیست را تهدید میکند، بلکه امنیت غذایی و زندگی روزمره مردم را نیز در معرض خطر قرار داده است.
در پهنه خراسان رضوی، جایی که دشتها روزگاری با تکیه بر سفرههای پرآب زیرزمینی نفس میکشیدند، امروز آرامآرام فرورفتگیهایی شکل میگیرد که آینده این سرزمین را نشانه گرفته است. فرونشست زمین، بیآنکه صدایی داشته باشد، در حال تغییر دادن چهره استان است؛ تهدیدی که از دشتهای کشاورزی تا خانهها و جادهها را در بر میگیرد و به مرور به یک بحران جدی زیستمحیطی تبدیل شده است. پرسش بزرگ اینجاست: آیا از این هشدار خاموش، قبل از تبدیل شدن به فاجعهای غیرقابلبازگشت، درسی خواهیم گرفت؟
طی سالهای اخیر، مشهد، نیشابور و بخشهایی وسیع از خراسان رضوی به کانونهای اصلی فرونشست تبدیل شدهاند. بر پایه دادههای کارشناسی، گستره زمینهای درگیر این پدیده در استان به حدود ۱۲ هزار و ۹۵۹ کیلومتر مربع میرسد؛ رقمی که خراسان رضوی را در صدر استانهای آسیبدیده قرار میدهد. در برخی نواحی، سرعت فرونشست به حدی بالا رفته که سالانه بین ۲۲ تا ۲۷ سانتیمتر از سطح زمین پایین میرود؛ عددی که در ادبیات زمینشناسی زنگ خطر جدی محسوب میشود.
نگاهی به تاریخچه این پدیده نشان میدهد که اولین نشانههای فرونشست در کشور حدود ۶ دهه پیش در رفسنجان مشاهده شد؛ نشانههایی که مستقیماً با افت آبخوانها پیوند داشت. کاهش ذخایر آب زیرزمینی که از اواسط دهه ۵۰ آغاز شد، در سالهای ۷۲ و ۷۳ به اوج رسید و همین تغییرات، زمینهساز گسترش فرونشست در بسیاری از نقاط کشور شد. در خراسان رضوی نیز هرچند گزارشی رسمی از بروز لولهزایی ثبت نشده، اما افت شدید آبخوانها از همان دوره آغاز و در ادامه، زمینه بروز نشست زمین فراهم شد.
نکته قابل توجه آن است که در برخی مناطق مانند مشهد، پدیده فرونشست با تأخیر ظاهر شده است. روزگاری در بخشهایی از این شهر، بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی مشکلساز بود، اما اکنون شرایط به طور کامل تغییر کرده است. با رشد جمعیت، توسعه اراضی کشاورزی، کاهش بارندگیها و افزایش برداشت از چاهها، روند فرونشست از شمالغرب به سمت مرکز مشهد حرکت کرده و دایره خطر را گستردهتر کرده است؛ مسیری که اگر کنترل نشود، میتواند زیرساختها، باغات، مزارع و حتی سکونتگاهها را با تهدیدی جدی مواجه سازد.
فرونشست زمین، مرگبارترین مرحله بیابانزایی
محمد درویش، پژوهشگر و فعال باسابقه محیطزیست، در گفتوگو با خبرنگار پانا با نگاهی دقیقتر به وضعیت فرونشست زمین، این پدیده را «آخرین و مرگبارترین مرحله بیابانزایی» توصیف کرد.
او گفت:« وقتی دشت فرو مینشیند، عملاً با سرزمینی روبهرو هستیم که برگشتپذیر نیست؛ حتی در خوشبینانهترین حالت، دهها هزار سال لازم است تا منطقهای که دچار فرونشست شده دوباره قابلیت زیستی قبلی خود را بازیابد.»
زمینِ سوختهای که حتی بهترین دولتها هم نمیتوانند احیا کنند
درویش با اشاره به تلخی ابعاد این پدیده افزود:« در تمام دنیا دولتها با حساسیت بالا اجازه نمیدهند فرونشست رخ دهد؛ زیرا زمینی که نشست میکند، هیچ آیندهای ندارد. این پدیده به معنای واقعی کلمه زمین سوخته است و حتی پیشرفتهترین سیستمهای حکمرانی هم توان بازگرداندن آن را ندارند.»
خراسان رضوی؛ بزرگترین بدهکار اکولوژیکی ایران
وی با اشاره به وضعیت نگرانکننده تراز آبی در کشور و بهویژه خراسان رضوی اظهار کرد:« بر اساس آمار رسمی مدیریت منابع آب، نزدیک به ۲۰ درصد ناترازی آبی ایران فقط در خراسان رضوی رخ داده است. از مجموع حدود ۱۵۰ میلیارد مترمکعب ناترازی کشور، بیش از ۳۳.۵ میلیارد مترمکعب به این استان تعلق دارد؛ این رقم یعنی خراسان رضوی از مرز بحران عبور کرده است.»
به گفته او، برخی بررسیهای دانشگاهی حتی شرایط را بحرانیتر نشان میدهند: «برآورد دکتر امید، رئیس دانشگاه تهران، عدد ناترازی را حدود ۲۵۰ میلیارد مترمکعب اعلام میکند و طبق نظر آقای کشاورز، قائممقام پیشین وزارت جهاد کشاورزی، رقم واقعی احتمالاً به بیش از ۳۵۰ میلیارد مترمکعب میرسد. اگر این رقم را ملاک قرار دهیم، سهم خراسان رضوی از این بحران چند برابر بیشتر خواهد شد.»
فرونشست در بدترین نقطه ایران؛ از مشهد تا سراوان
این کنشگر محیطزیست با تأکید بر اینکه وضعیت زمینشناسی استان به مرحله هشدار رسیده است، گفت:« بر اساس گزارش رسمی سازمان زمینشناسی، محدوده بین دشت مشهد تا سراوان بدترین و سریعترین نرخ فرونشست را در کشور تجربه میکند. آبخوانهای خراسان رضوی با سرعتی در حال تخلیه هستند که عملاً از مرحله خطر گذشتهایم.»
درویش همچنین به نقاطی اشاره کرد که وضعیت آنها بهمراتب بحرانیتر است:« بین نیشابور تا مشهد و از قوچان تا مشهد، دشت چناران بیشترین میزان فرونشست را دارد. در دشت نیشابور شکافی ۳۰ کیلومتری ایجاد شده که حتی به مسیر راهآهن رسیده و همین مسئله خطرات زیرساختی بزرگی را در پی دارد.»
او با بیان اینکه اجرای سند ملی امنیت غذایی بدون تغییر جدی در مصرف آب غیرممکن است، توضیح داد:« طبق سیاستهای ابلاغشده، خراسان رضوی باید تا افق ۱۴۱۱ حداقل ۱۰ تا ۱۲ میلیارد مترمکعب از مصرف آب بخش کشاورزی را کاهش دهد. اگر این اتفاق نیفتد، همانطور که کمیته ملی سازگاری با خشکسالی پیشبینی کرده، حدود ۳۰ درصد آبخوانهای کشور تا سال ۱۴۲۰ بهطور کامل خشک میشود و یکسوم این آبخوانها در همین استان قرار دارند.»
هشدار درباره مهاجرتهای گسترده و از دست رفتن امنیت غذایی
وی آبخوانها را ستون اصلی امنیت غذایی دانست و گفت:« وقتی آبخوانها از بین بروند، مردم ناچار به مهاجرت خواهند شد. این مسئله فقط مشکل اقتصادی نیست؛ از دست رفتن هویت و فرهنگ مناطق نیز در پی خشک شدن همین دشتها رخ میدهد.»
درویش با گلایه از اینکه سیاستگذاریهای آبی کشور اصلاح نشده، بیان کرد:« بزرگترین مشکل ما این است که مسئولیت اشتباهات گذشته را نمیپذیریم و گاهی اطلاعات غلط به مقامات ارشد داده میشود. رئیسجمهور بارها دستور توقف بارگذاری جدید در مناطق بحرانی را داده، اما میبینیم خط تولید جدید یک کارخانه فولاد در منطقهای افتتاح میشود که آب آن از حوزه شدیداً بحرانی زایندهرود تأمین میشود؛ این یعنی سیاستها روی کاغذ میماند.»
او همچنین افتتاح یک طرح آبرسانی جدید در حوضه زایندهرود را «اقدامی برخلاف سیاستهای اعلامشده» دانست و تأکید کرد:« فرونشست فقط اقتصاد را ویران نمیکند، بلکه بنیان فرهنگی و تمدنی کشور را نیز تحت تأثیر قرار میدهد و این موضوع بهطور مستقیم به شورای عالی انقلاب فرهنگی مرتبط است.»
ضرورت پاسخگویی شورای عالی انقلاب فرهنگی
این پژوهشگر محیطزیست تصریح کرد:« دو سال از ابلاغ سند ملی امنیت غذایی گذشته و لازم است شورای عالی انقلاب فرهنگی اعلام کند کدام دستگاهها وظایف خود را انجام داده و کدامها کوتاهی کردهاند.»
او در پایان گفت:« اگر مردم و نخبگان پیگیر اجرای این سند نباشند، سرنوشت آن دقیقاً مانند سند چشمانداز ۲۰ ساله خواهد شد؛ سندی که قرار بود ایران را در پایان دوره به رتبه اول منطقه برساند، اما امروز میبینیم که به بسیاری از اهدافش نرسیده است.»
هشدار مدیریت بحران خراسان رضوی: فرونشست به مرحله تهدید زیرساختهای حیاتی رسیده است
سیدمسعود یاوری، مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی، در گفتوگو با خبرنگار پانا با ارائه گزارشی تازه از وضعیت فرونشست، اعلام کرد:« در حال حاضر بیش از ۱۲ هزار و ۹۵۹ کیلومتر مربع از محدوده خراسان رضوی درگیر این پدیده است؛ رقمی که استان را در صدر بالاترین سطح فرونشست در کشور قرار میدهد.»
وی با اشاره به اینکه شدت فرونشست در نقاط مختلف استان یکسان نیست، توضیح داد:« در جنوب استان، بهویژه در محدوده خواف و رشتخوار، نرخ سالانه فرونشست حدود ۱۲ سانتیمتر است؛ اما با نزدیک شدن به مرکز استان، شدت این پدیده بهمراتب افزایش مییابد.»
به گفته او، در کلانشهر مشهد میزان فرونشست بین ۲۲ تا ۲۷ سانتیمتر در سال متغیر است و در دشت نیشابور این رقم تا ۲۷ سانتیمتر نیز افزایش پیدا کرده است؛ موضوعی که از نظر زمینشناسی زنگ خطری جدی برای آینده این مناطق محسوب میشود.
زیرساختهایی که مستقیماً تحت تأثیر قرار گرفتهاند
یاوری با ارائه آمارهای دقیق از آثار این پدیده بر زیرساختهای استان اظهار کرد:« در حال حاضر ۱۵۷ کیلومتر از بزرگراهها، بیش از دو هزار کیلومتر از جادههای آسفالته، حدود ۲۵۰ کیلومتر از شبکه ریلی و ۱۲۵ کیلومتر از خطوط مخابراتی در پهنههایی قرار دارند که تحت اثر فرونشستاند.»
او افزود:« در کنار این موارد، بیش از سه هزار کیلومتر از قنوات، دو نیروگاه، ۲۸ محوطه تاریخی و باستانی و حتی پنج ایستگاه آتشنشانی نیز در معرض تهدید مستقیم قرار دارند.»
ساختمانها هنوز آسیب جدی ندیدهاند، اما…
مدیرکل مدیریت بحران با بیان اینکه تاکنون خسارت مستقیمی به ساختمانها و تأسیسات مهم وارد نشده است، گفت:« خوشبختانه هنوز گزارش قابلتوجهی از تخریب یا خسارت سازهای نداشتهایم و بنابراین پرداخت خسارت نیز صورت نگرفته است. با این حال، در صورت بروز خسارت، صندوق بیمه جامع حوادث ساختمان متولی جبران خواهد بود.»
وی تأکید کرد:« نباید فریب این آرامش ظاهری را خورد. فرونشست برخلاف سیل و زلزله ناگهانی نیست؛ اما روندی است که اگر مهار نشود، خسارتهایش بهمراتب سنگینتر و غیرقابل جبرانتر خواهد بود.»
یاوری در ادامه از طرح «بیمه فرونشست» به عنوان ایدهای مکمل یاد کرد و گفت:« اگر این طرح به مرحله اجرا برسد، میتواند در کاهش تبعات اقتصادی و انتقال ریسک موثر باشد، اما نباید تصور کنیم که بیمه میتواند مانع گسترش این پدیده شود و ریشه مشکل در جای دیگری است و آن هم برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی است.»
برداشت هزار میلیون مترمکعب بیشتر از ظرفیت؛ ریشه اصلی فاجعه
وی با اشاره به دلایل تشدید فرونشست افزود:« سالهاست که در خراسان رضوی سالانه بیش از یک میلیارد مترمکعب بیشتر از توان واقعی آبخوانها برداشت میکنیم و این یعنی منابع زیرزمینی نه تنها تجدید نمیشوند، بلکه هر سال بدهی بیشتری بر دوش خود میگذارند.»
مدیرکل مدیریت بحران با مقایسه وضعیت استان با استانداردهای جهانی خاطرنشان کرد:« در بسیاری از کشورها سقف برداشت از منابع تجدیدپذیر را ۴۰ درصد تعیین کردهاند. ما اما حتی به سقف منابع تجدیدپذیر هم اکتفا نکردهایم و از آن فراتر رفتهایم؛ اقدامی که نتیجهاش همین فرونشست گسترده است.»
یاوری با تأکید بر ضرورت تغییر رویکرد مدیریتی در استان، مهمترین اقدامات برای مهار فرونشست را چنین برشمرد و گفت :« مسدودسازی و پر کردن چاههای غیرمجاز، تعیین تکلیف قنوات متروکه و رهاشده، تهیه و اجرای نقشههای پهنهبندی خطر ، توسعه طرحهای آبخیزداری ، ایجاد شبکه پایش و هشدار فرونشست ، نصب کنتور هوشمند بر چاهها ، جلوگیری از کشت محصولات بسیار پرآببر، اصلاح الگوی کشت و جایگزینی محصولات کممصرف، اجرای طرحهای تغذیه مصنوعی آبخوانها، میتواند از جمله راهکار هایی برای مهار این معضل اساسی باشد.»
وی تأکید کرد: «بدون مدیریت یکپارچه بر منابع آب، همه این اقدامات تکهتکه و ناکارآمد خواهند بود و ما به حکمرانی جدی و واحد بر منابع آبی، بهویژه زیرزمینی، نیاز داریم.»
طرح جامع سازگاری با کمآبی؛ تنها امید برای توقف روند فعلی
یاوری به طرح جامع سازگاری با کمآبی اشاره کرد و گفت:« این سند برای بازگرداندن تعادل منابع و مصارف تا سال ۱۴۱۰ تدوین شده و سهم هر بخش نیز در کاهش برداشت به دستگاههای مسئول ابلاغ شده است.»
او افزود:« اما متأسفانه سرعت اجرای این طرح بسیار پایین است و با این روند نمیتوان انتظار داشت فرونشست متوقف شود. تنها راه اصلی جلوگیری از گسترش فرونشست همین سند است.»
مدیرکل بحران استانداری خراسان رضوی تاکید کرد: «فرونشست شوخیبردار نیست و اگر روند برداشت بیش از ظرفیت ادامه پیدا کند، به نقطهای میرسیم که هیچ طرحی دیگر کارایی نخواهد داشت لذا امروز باید تصمیم گرفت؛ فردا خیلی دیر است.»
فرونشست در کمین زیرساختها؛ منابع زیرزمینی به آستانه فروپاشی رسیدهاند
میثم مجیدی، کارشناس و پژوهشگر حوزه آب در خراسان رضوی، در گفتوگو با خبرنگار پانا، با بیان نگرانی جدی نسبت به وضعیت سفرههای زیرزمینی استان، اعلام کرد : «افت بیسابقه این منابع حیاتی عامل مستقیم تشدید فرونشست زمین در بخشهای مختلف استان است.»
او تأکید کرد:«سفرههایی که طی هزاران سال شکل گرفته و ذخیره طبیعی آب را فراهم کردهاند، اکنون تحت فشار برداشتهای بیرویه تقریباً به مرز فروپاشی رسیدهاند.»
مجیدی در توضیح سازوکار این بحران اظهار کرد:« زمانی که برداشت آب از سفرههای زیرزمینی بیش از ظرفیت طبیعی تجدید آن باشد، منافذ خاک که محل ذخیره آب هستند خالی میشود و این حفرههای تهیشده توان تحمل فشارهای لایههای بالایی زمین را ندارند و به همین دلیل پدیده فرونشست رخ میدهد.»
او یادآور شد:«فرونشست زمین پدیدهای جهانی است، اما در ایران سرعت و دامنه آن به دلیل برداشتهای کنترلنشده، شدت بیشتری پیدا کرده است.»
این کارشناس با اشاره به تجربه برخی کشورها گفت: «در بسیاری از نقاط جهان، دولتها در دورههای توسعه اقتصادی، منابع آبی را هزینه کرده بودند؛ اما پس از مشاهده آسیبها، با اصلاح سیاستها و کنترل برداشتها از شدت بحران کاستند.»
او در عین حال تأکید کرد:« در ایران هنوز باور عمیقی نسبت به خطرات برداشت بیرویه شکل نگرفته و الگوهای بهرهبرداری همچنان بدون تغییر ادامه دارد.»
مجیدی توسعه نامتوازن بخشهای کشاورزی، صنعتی و شهری را از ریشههای اصلی بحرانهای آبی دانست و گفت:« در دهههای گذشته بدون توجه به ظرفیتهای واقعی زمین، بارگذاریهای سنگینی در بسیاری از مناطق انجام شده است؛ از گسترش کشتهای آببر گرفته تا توسعه صنایع وابسته به آب. همین روند تقاضاهایی ایجاد کرده که امروز کاهش آنها به سادگی ممکن نیست و هر گونه اصلاح نیازمند اراده جمعی و سیاست جدی است.»
او در ادامه افزود:« تقریباً در تمام شهرستانهای خراسان رضوی به جز دو دشت در بخشهای شمالی و شمال غربی وضعیت ناترازی آب مشاهده میشود لذا بسیاری از مناطق اکنون از مرز پایداری عبور کردهاند و منابع آبی آنها در شرایط ناپایدار و غیرقابل اتکا قرار دارد.»
به گفته وی، نه کشاورزی و نه صنعت هنوز به بهرهوری قابل قبول نرسیدهاند و این موضوع باعث شده ارزش اقتصادی تولید شده با میزان مصرف آب تناسبی نداشته باشد.
مجیدی وضعیت فلات مرکزی و شرق کشور را «بسیار شکننده» توصیف کرد و خواستار تدوین طرحهایی شد که محور اصلی آنها مدیریت سختگیرانه آب باشد.
او آینده خراسان رضوی را در صورت ادامه روند کنونی سخت و نگرانکننده پیشبینی کرد و گفت:« حتی بدون نیاز به مدلسازیهای پیچیده، مشخص است که ادامه مصرف فعلی به فرونشست گستردهتر، تخریب زیرساختها و کاهش کیفیت زندگی منجر خواهد شد.»
این کارشناس همچنین از تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگ استان انتقاد کرد و گفت:« افزایش جمعیت ناشی از مهاجرت، فشار مضاعفی بر منابع محدود آب وارد کرده است.»
به گفته او، بسیاری از مهاجرتها به دلیل کمبود آب در دیگر مناطق رخ داده و این موضوع خود موج تازهای از چالشهای اجتماعی و اقتصادی را ایجاد کرده است.
مجیدی به پیامدهای کیفی بحران آب پرداخت و تصریح کرد:« با افت شدید منابع، کیفیت آب و خاک نیز دچار تغییر شده و در برخی مناطق شوری شدید موجب کاهش تنوع تولیدات کشاورزی شده است.»
او افزود:« بخشی از فرصتهای حفظ منابع از دست رفته و در بهترین حالت میتوان از بدتر شدن شرایط جلوگیری کرد، به شرط آنکه سیاستهای فعلی فوراً اصلاح شود و همه نهادها به صورت هماهنگ وارد عمل شوند.»
در پایان، او درباره فرونشست در خراسان رضوی هشدار داد:« این پدیده فقط یک تهدید زمینشناختی نیست، بلکه خطری است که امنیت غذایی، پایداری محیطزیست، زیرساختهای حیاتی و زندگی روزمره مردم را به طور مستقیم نشانه گرفته است.»
به گفته وی، اگر برنامهریزی دقیق و اقدام فوری برای کاهش برداشت، افزایش بهرهوری، و مدیریت تقاضا انجام نشود، استان با پیامدهایی روبهرو خواهد شد که جبران آن بهسادگی ممکن نخواهد بود. آیندهای پایدار تنها زمانی ممکن است که همه دستگاهها، ذینفعان و مردم با درک اهمیت موضوع به صورت جمعی برای نجات منابع آبی اقدام کنند.
ارسال دیدگاه