تکلیف ما با ˝نشانه های جمع˝ چیست؟

نشانه های جمع فارسی بر عربی ارجحیت دارد

جمع‌های فارسی
کلمه‌ها را در فارسی چه‌‌طور جمع می‌بندیم؟ دو راه برای جمع بستن واژگان در زبان فارسی داریم؛ اضافه کردن نشانه‌های زیر به آخرِ کلمات:
۱- ان
۲- ها

نشانه جمع "ان"

«ان» را برای جمع جان‌دار به کار می‌بریم؛ هر جان‌داری که باشد چه انسان، چه گیاه، چه جانور؛ حتی اعضای بدن هم جزو جان‌داران به حساب می‌آیند! مانند: زنان، مردان، درختان، گیاهان، جانوران، دستان، چشمان، ...

اما گاهی جاهایی این فرمول درست از آب درنمی‌آید؛ برای مثال، وقتی به اسم‌های ایرانیِ جان‌داری می‌رسیم که صدای پایانی‌شان «ﻩ،ــه» (e) است.ریشه‌ی این دست کلمه‌ها که به دوره‌ی ایران باستان برمی‌گردد، در آن قدیم‌ها به «ـَگ» پایان می‌یافت؛ مانند: «میوه» که در شکل باستانی‌اش بود: میوگ
وقتی قرار باشد این دسته کلمه‌ها را با «ان» جمع ببندیم، «ـَگ» باستانی برمی‌گردد؛ برای مثال:پرنده ← پرندگ ← پرندگان خزنده ← خزندگ ← خزندگان
و نمونه‌ی این‌ها بسیار است: چرندگان، دوندگان، واژگان، مردگان، زندگان، یافتگان...

در مورد «ـِـ گی» دیگر جان‌دار و بی‌جان ندارد؛ بیش‌تر واژه‌هایی که ایرانیِ قدیمی باشد و آخرش هم صدای «ﻩ،ــه» (e) بیاید، اگر «ی» (i) نسبت یا مصدری بگیرد، باز هم «ـَگ» باستانی‌شان به شکل «ـِـ گ» برمی‌گردد؛ مانند:زندگی، مردگی، بچگی، آلودگی، شرمندگی، ...
جالب‌تر آن‌که اگر پسوند «انه» هم به این گروه کلمه‌ها بچسبد، باز هم «گ» باستانی‌شان برمی‌گردد! مانند:بچگانه

اما نکته ی مهم : «ان» نشانه‌ی جمع، همواره به واژه‌ی پیش از خودش می‌چسبد و جدا نوشته نمی‌شود.

«ها»نشانه‌ی جمعی‌ست که برای بی‌جان‌ها و جان‌داران -هر دو گروه- استفاده می‌شود؛ مانند: میزها، دفترها، مدادها، اتاق‌ها، کلاس‌ها، پرده‌ها، ...
و: درختان/درخت‌ها، زنان/زن‌ها، پسران/پسرها، چشمان/چشم‌ها، مردگان/مرده‌ها، کشتگان/کشته‌ها،...

نکته ی م جمع ات/جات

در کل دو نوع نشانه‌ی جمع «ات» داریم؛ یکی ایرانی، یکی عربی! نشانه‌ی جمع عربیِ «ات» همان نشانه‌ی جمع مؤنث است؛ و نشانه‌ی جمع ایرانیِ «ات» نشانه‌ی جمع گروهه و منظور ما از جمع گروهه، جمع مجموعه‌ی چیزها با نام‌های گوناگون، اما کلّیتی یکسان است؛ برای نمونه: شمیرانات، که مجموعه‌ی چند ده است با نام‌های گوناگون، اما در یک منطقه‌ی جغرافیایی. از این دست است: لواسانات، ارّانات. جمع گروهه در این کلمه‌ها هم درست است: دهات، باغات، دستورات.

اما جمع جات؛«جات» همان جمعاتاست در همان کلمه‌هایی که آخرشان در زبان‌های باستانی، «ـَـ گ» (ag) داشت؛ اما الان پایان‌شان صدای «ه، ـه» (e) شنیده و خوانده می‌شود: زندگ ← زنده، خانگ← خانه، میوگ ← میوه

استاد نجفی در مقاله‌ی صفت‌های مختوم به «گی» گفته‌است، که واقعاً روشن نیست چرا ایرانیان وقتی می‌خواهندایِ(ī) مصدرساز را به واژه‌های پایان‌یافته به صدای«ه، ـه» (e)، اضافه کنند،«ـَـ گ» (ag) باستانی برمی‌گردد؛ و می‌گویند: خستگی، تشنگی، تیرگی، ...، سوختگی؛ اما وقتی بخواهند این گروه کلمه‌ها را به ایِ(ī) صفت‌ساز یا نکره اضافه کنند، از «ـَـ گ» (ag) باستانی، خبری نیست؛ یعنی می‌گویند: بانه‌ای (اهل بانه) و نمی‌گویند بانِگی؛ می‌گویند ستاره‌ای (ستاره‌ی نکره) و نمی‌گویند ستارگی.

به هر ترتیب، «ـَـ گ» باستانی در کلمه‌های پایان‌یافته به صدای «ه، ـه» (e)، وقتی بخواهد با «ان» نشانه‌ی جمع همراه شود،به‌صورت صدای «ـِـ گ» آشکار می‌گردد: زنده/زندگان، ستاره/ستارگان، پرنده/پرندگان

هم‌چنین در جمع گروهه‌ی واژگان پایان‌یافته به صدای «ه، ـه» (e)، باز هم «ـَـ گ» باستانی به صورت صدای «ـِـ گ» می‌آید؛ منتها چون زبان فارسی پس از حمله‌ی عرب‌ها از زبان عربی تأثیر گرفته، «ـِـ گ» به«ـِـ ج» تبدیل شده‌است: - امروزه این طرز استفاده در روزنامه نگاری توصیه نمی شود اما برای آشنایی بیشتر موارد ذکر می شود:

کارخانگات ← کارخانجات
میوگات ← میوجات
روزنامگات ← روزنامجات
دستگات ← دستجات
نکته ی مهم : یادمان باشد، این کلمه‌ها را باید همین‌طوری نوشت. به جدول زیر دقت کنید:

هم اینکه: هرگز «ها» نشانه‌ی جمع را به کلمه‌ی پیش از خودش نباید چسباند!

مثلا: دلها را دل ها بنویسیم . ویا پرسشها را پرسش ها بنویسیم

نکته ی مهم ۲: از دوره‌ی نامعلومی در تاریخ زبان فارسی، یک گروهی خیال کردند، جاتهم جمع گروهه است؛ و آن را به کلمه‌های دیگری-که ازقضا پایانشان در زبان‌های باستانی صدای «ـَـ گ» نداشت-اضافه کردند؛ مانند: سبزیجات، شیرینی‌جات، ترشی‌جات،

همین‌طور که این اشتباه ادامه پیدا می‌کرد، جات به کلمه‌های عربی هم اضافه شد؛ مثل: طلاجات، عتیقه‌جات، مربّاجات، اداره‌جات، بدلی‌جات، صیفی‌جات، ادویه‌جات

چنین کاربردی در زبان عوام اشکالی ندارد؛ اما ورودش به زبان معیار نادرست است.
جمله‌ی نادرست: البته در یکی دو سال اخیر تلاش زیادی برای منع کشاورزان از کاشت سبزی و صیفی جات در اراضی اطراف این رودخانه شده...
*جمله ی درست: البته در یکی دو سال اخیر برای منع کشاورزان از کاشت سبزی و صیفی در اراضیِ اطراف (پیرامون) این رودخانه تلاش بسیاری شده...

جمله‌ی نادرست: هفته گذشته وزارت خارجه آمریکا یک پاداش ۵ میلیون دلاری برای کسانی تعیین کرد که اطلاعاتی ارزشمند درباره راه های فروش نفت و عتیقه جات این گروه در اختیار این نهاد قرار دهند.

*جمله ی درست: هفتة گذشته وزارت خارجة آمریکا، پاداش ۵ میلیون دلاری برای کسانی تعیین کرد، که اطلاعاتی ارزشمند دربارة راه‌های فروش نفت و عتیقة این گروه در اختیار این نهاد قرار دهند.

جمع های عربی در زبان فارسی معیار

وقتی می‌خواهیم از کلمه‌های زبان‌های دیگر استفاده کنیم، یک چیزی را همیشه یادمان می‌رود و آن این‌که، فقط کلمه یا عبارت از یک زبان به زبان دیگر کوچ می‌کند؛ نه دستور زبان! منظور این است که وقتی می‌خواهیم از کلمه‌های زبان‌های دیگر در زبان فارسی استفاده کنیم، نباید دستور زبان مقصد را هم به زبان فارسی تحمیل نماییم؛ برای نمونه، همان‌طور که موقع جمع بستن واژه‌ی ترکیِ «اتاق» در زبان فارسی، نمی‌گوییم: «اتاقلار»، یا اگر بخواهیم کلمه‌ی «تلفن» را جمع ببندیم، نمی‌گوییم: «تلفنز»، درست نیست واژه‌های آمده از زبان عربی را هم با نشانه‌های جمع عربی جمع ببندیم و بگوییم:
معلمین، مسؤولین، ملل، دوَل، واقعیات، مزارع،...

بنابراین، هیچ واژه‌ی عربی را با نشانه‌های جمع عربی جمع نمی‌بندیم، مگر:

۱ . کلمه با نشانه‌ی جمع عربی، بار حقوقی و قانونی پیدا کرده‌باشد؛ برای نمونه:
مجمع روحانیون مبارز، که نام حزبی خاص است و نمی‌شود تغییرش داد.
وزارت اطلاعات و امنیت، که نام خاص وزارت‌خانه‌ای‌است.
رشته‌ی دانشگاهیِ حقوق، رشته‌‌ی حقوق بین الملل، ...، وزارت علوم.

۲. کلمه وقتی با نشانه‌ی جمع عربی جمع بسته می‌شود، با وقتی با نشانه‌ی جمع فارسی همراه است، دو معنای مختلف پیدا کند؛ برای نمونه، کلمه‌ی امکان:
امکانات، به معنای تجهیزات و لوازم اغلب مادیِ یک نهاد یا مکان است؛ اما امکان‌ها، مفهوم غیرمادی و انتزاعی دارد و در مفهوم ممکن‌هاست.

پس کاربرد اغلب واژگان با نشانه‌های جمع عربی در فارسی نادرست است.