آیا ایران از خشکسالی‌های چند ساله خارج شده است

سیل و آثار مخرب مالی و جانی ناشی از آن ارمغان مثبتی هم برای ایران به دنبال داشته است از بالاآمدن سطح آب دریاچه ارومیه تا پرشدن تالاب‌ها و رودخانه‌های فصلی و این پرسش مطرح است که آیا ایرانیان می‌توانند به آثار مثبت ناشی از این بارش‌ها بر تبعات ناشی از خشکسالی‌های چندین ساله دلخوش باشد؟ آیا این حجم از بارش به معنای خروج از خشکسالی است؟ آنچه مسلم است کنترل آثار مخرب سیل نیازمند برنامه‌ریزی و بودجه است و طی سال‌های اخیر به دلیل درگیر بودن کشور با خشکسالی از آن غفلت شده است.

کنترل ترسالی‌های شدید نیازمند آمادگی است

رضا اردکانیان، وزیر نیرو پس از سیل‌های اخیر اعلام کرد که باید کشور را برای ترسالی‌های شدید پیش‌رو آماده کنیم. بارش‌ها در کنار آثار مثبتش اثرهای مخرب دارد و نیازمند مدیریت است،‌ مدیریتی که تنها به یک نهاد و یک ارگان وابسته نیست و آن گونه که نعمت حسنی، کارشناس بخش آب و رئیس دانشکده عمران، آب و محیط زیست دانشگاه شهید بهشتی، می‌گوید برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت و بلندمدت و از همه مهمتر بودجه می‌خواهد.

حسنی در گفت وگو با خبرنگار اقتصادی پانا گفت: «بارش‌های شدید در ایران به معنای خروج ایران از خشکسالی و ورود به ترسالی نیست. مطالعات اقلیم‌شناسی نشان نمی‌دهد که ایران از مرحله خشکسالی خارج شده باشد و بارش‌های شدید اثرهای تغییر اقلیم است که اکنون در منطقه ایران بروز و ظهور پیدا کرده است.»

وزیر نیرو سیلاب‌های بی‌سابقه در کشور را ناشی از تحمیل تغییرات اقلیمی بر کره زمین می‌داند و می‌گوید پدیده تغییر اقلیم در حال تحمیل‌شدن به کشور ماست به طوری که پس از گذر سال‌های خشک شدید بلافاصله ترسالی‌های شدیدی رخ می‌دهد؛ موضوعی که حسنی نیز آن را تائید می‌کند و می‌گوید تغییرهای اقلیمی حتی اروپا به عنوان قاره سبز را نیز تحت تاثیر قرار داده است.

حسنی گفت:‌ «بحث فراگیر در جهان تغییر اقلیم است. تغییر اقلیم تنها مختص به یک کشور و یک منطقه نیست و تمامی دنیا را در برگرفته است. معاهده پاریس به دنبال تعیین اثرات گازهای گلخانه‌ای و گرم‌شدن زمین است.»

دمای جهان تا سه درجه گرم شده است

وی افزود: «مطالعات مراکز متعدد جهانی اقلیم شناسی و دانشگاه فردوسی مشهد نشان می‌دهد که دمای زمین نسبت به قرن گذشته حدود 2.5 تا 3 درجه گرم‌تر شده است و در صورت مهارنشدن گازهای گلخانه‌ای این احتمال وجود دارد که در آخر قرن بیستم تفاوت متوسط دما به حدود 5 درجه افزایش یابد.»

تغییر رژیم‌های بارش ناشی از تغییرهای اقلیمی

حسنی ادامه داد: «همچنین ناشی از افزایش دما در کره زمین شاهد تغییر وسیعی در اقلیم خواهیم بود که یکی از این تغییرات در رژیم‌های بارش است و محل بارندگی‌ها قابل تغییر است. این بدان معناست که در مناطقی از جهان که بارش زیاد داشته است با کم‌بارشی و در مناطق کم‌بارش با بارش‌های زیاد مواجه شود.»

کاهش 60 میلیمتری متوسط بارش‌های ایران در پایان قرن بیست و یکم

رئیس دانشکده عمران، آب و محیط زیست دانشگاه شهید بهشتی گفت:‌ «مکان‌های بارش تاحدودی براساس‌ آمار و احتمالات مشخص شده است، بنابراین وضع بارش‌ها در جهان از فرمول‌های گذشته تبعیت نمی‌کند. در مورد ایران این پیش‌بینی وجود دارد که متوسط بارش 240 میلیمتری بارش‌های ایران در اواخر قرن بیستم به 180 میلی‌متر در اواخر قرن 21 می‌رسد.»

وی ادامه داد:‌ «در سال 2100 متوسط بارش در ایران 160 میلیمتر است و این به آن معناست که سالانه 7 دهم میلیمتر بارش‌ها در ایران کاهش خواهد یافت و طی سالهای اخیر نیز بارش‌ها سالانه رو به کاهش بوده است.»

رژیم‌های بارش از نظر شدت، مدت و فراوانی تغییر می‌کنند

حسنی گفت:‌ «همچنین مطالعات نشان می‌دهد رژیم‌های بارش از نظر شدت، مدت و فراوانی تغییر می‌کنند این به آن معنا است که در فصل بهار که قرار است در منطقه‌ای 5 تا 6 بار بارش متوسط وجود داشته باشد، بارش‌های تجمعی انجام شود. یکی از اثرهای تغییر اقلیم این است که یک بارش تجمعی و سیل‌آسا جایگزین چندین بارش پراکنده و متوسط می‌شود که ممکن اثرهای مخرب داشته باشد و توجیه کننده بارندگی‌های اخیر و سیل‌آسا در هفته‌های اخیر است.»

نگاه کلان تغییر اقلیم باید مبنای تصمیم‌گیری‌ها باشد

وی ادامه داد:‌ «گرم‌شدن زمین، تغییر رژیم بارشی، کاهش بارش در برخی نقاط و افزایش بارش در نقاط دیگر از آثار تغییر اقلیم در جهان است و در ایران با وجود کاهش متوسط سطح بارش، شاهد تجمعی‌شدن بارش خواهیم بود بنابراین هرگونه بحث و تحلیل در این خصوص باید با توجه به مطالعات اقلیم‌شناسی صورت گیرد. همانگونه که وارد ترسالی و خشکسالی شده‌ایم باید بررسی‌ها را در چارچوب مطالعات مراکز اقلیم‌شناسی به انجام رسانیم و نگاه کلان تغییر اقلیم باید مبنای تصمیم‌گیری‌ها باشد.»

مطالعات اقلیم‌شناسی براساس دوره‌های 25 ساله انجام شده است

رئیس دانشکده عمران، آب و محیط زیست دانشگاه شهید بهشتی در پاسخ به این پرسش که آیا مراکز اقلیم‌شناسی می‌توانند مشخص کنند که برای هر منطقه چه اتفاقی در حال رخ‌دادن است تا بتواند مبنای تصمیم‌گیری‌ها در کوتاه‌مدت یا بلندمدت قرار گیرد، گفت:‌ «مطالعات براساس دوره‌های زمانی 25 ساله تعیین شده است. البته هر چه این مدت‌زمان کاهش یابد دقت اطلاعات افزایش می‌یابد اما این مطالعات منتشر شده است و برای تمامی کشورها قابل دسترسی است.»

وی ادامه داد: «برنامه‌ریزی قابل انجام است اما هر برنامه‌ریزی نیازمند بودجه مناسب، مدیریت و فرهنگ‌سازی است. فرهنگ باید از ناحیه مردم باشد و مردم فرهنگ شناخت محیط و سازگاری با آن را نیز داشته باشند.»

حسنی گفت: «در برنامه‌ریزی‌های شهرسازی، چشم انداز 20 ساله و برنامه‌های پنج‌ساله توسعه‌ای در کشور باید نگاهی به تغییرات اقلیم و اثرهای آنها که از آن به بلای طبیعی نام برده می‌شود بودجه لازم تخصیص یابد و با آن علمی و برنامه‌ریزی شده برخورد شود.»

وی با اشاره به اینکه تجربه و مطالعه حوادث و بلایای طبیعی در ژاپن و کره را دارد، گفت: «راهی که ایران در این زمینه پیموده است راه قابل قبولی است و به مرور زمان نیز در حال بهبود است. در پیشگیری، مقابله، بازسازی و بازتوانی ایران می‌تواند وضع بهتری را تجربه کند. طبیعی است که خسارت‌های ناشی از حوادث طبیعی اجتناب‌ناپذیر است مستندسازی و درس گرفتن از بلایای طبیعی برای کنترل آثار و تبعات ناشی از آن ضروری است.»

رئیس دانشکده عمران، آب و محیط زیست دانشگاه شهید بهشتی با تاکید بر ضرورت تربیت نیروی متخصص در کشور گفت:‌ «رشته‌ای با عنوان مهندسی سوانح در مقطع دکترا و کارشناسی وجود دارد که آنطور که باید و شاید به آن توجه نمی‌شود و تنها در دانشکده‌های تهران و شهید بهشتی درحال تدریس است.»

وی ادامه داد: «هر شرکت، سازمان و نهاد باید یک واحد مدیریت بحران داشته باشد و همانطور که واحدهای پدافند غیرعامل برای بسیاری از نهادها شکل گرفته است یا در کارخانجات واحد HSE ایجاد شده است باید واحدهای مهم مدیریت بحران، پدافند غیرعامل و HSE ( سلامتی، ایمنی و محیط زیست ) ایجاد شود.»

حسنی گفت:‌ «بارش‌های شدید در ایران به معنای خروج ایران از خشکسالی و ورود به ترسالی نیست. مطالعات اقلیم‌شناسی نشان نمی دهد که ایران از مرحله خشکسالی خارج شده باشد و بارش‌های شدید اثرهای تغییر اقلیم است که اکنون در منطقه ایران بروز و ظهور پیدا کرده است.»

رئیس دانشکده عمران، آب و محیط زیست دانشگاه شهید بهشتی در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان زیرساخت‌ها را برای جمع‌آوری آب‌های سطحی و بارش‌ها بهبود داد تا با توجه به کم‌بارشی و نیاز کشور به آب بتوان در مواقع لزوم از آن استفاده کرد، گفت:‌ «زیرساخت‌های مناسبی در سدسازی در سال‌های گذشته ایجاد شده است اما استفاده لازم از بارش‌ها نیازمند ملزوماتی است در درجه نخست نیاز به فرهنگ و باور وجود دارد.»

فرهنگ‌سازی در کشور دو رکن مهم دارد: باور و انگیزه

وی افزود: «فرهنگ دو رکن دارد یکی رکن باور است و دیگری انگیزه. بنابراین باور و انگیزه باید در کنار هم منجر به بهبود امور شود. به نظر می‌رسد که انگیزه لازم در حال ایجاد است و خشکسالی و سیلاب درحال ایجاد این باور است که نمی‌توان بدون ملاحظات علمی و کارشناسی ایجاد سد را غیرضروری خواند. اینکه سدها با چه انگیزه و هدفی ایجاد می‌شوند و چگونه از آن بهره‌برداری می‌شوند بسیار مهم است و باید ایجاد هر زیرساختی با حفظ آب‌های زیرزمینی، تغذیه سفره‌های زیرزمینی صورت گیرد.»

حسنی گفت:‌ «توانمندی، تکنولوژی و سرمایه‌گذاری در مدیریت آب نیز ضروری است. خوشبختانه با وجود تحریم‌ها توانمندی‌ها روز به روز در حال افزایش است و تکنولوژی‌های لازم و سرمایه‌گذاری مورد نیاز درحال تامین است. مدیریت باید همه چیز را وابسته به هم ببیند.»

وی افزود:‌ «باید همه جوانب در برنامه‌ریزی‌های شهری، استانی و ملی دیده شود. البته بهبود امور نیازمند گذشت زمان است اگر به ژاپن به عنوان یک الگو نگاه کنیم می‌بینیم که در ژاپن با گذشت 100 سال برنامه‌ریزی و مطالعات در زمینه کاهش بلایای طبیعی در سیل سال گذشته خسارت‌های مالی بسیار وارد شد و بیش از 150 نفر کشته شدند.»

مشاور سازمان پیشگیری و مدیریت بحران با تاکید بر اهمیت تامین بودجه برای طرح‌های پیشگیرانه گفت:‌ «حتی در کشوری مانند ژاپن هم محدودیت مالی و بودجه‌ای وجود دارد و یک شبه و یک ساله نمی‌توان در مدت زمان چندماهه به اهداف بلندمدت دست یافت.»

کاهش آثار مخرب بلایای طبیعی نیازمند برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی است

حسنی تاکید کرد: «کاهش آثار مخرب بلایای طبیعی مانند کاهش تلفات جاده‌ای نیازمند فرهنگ‌سازی و برنامه‌ریزی است. نقاط حادثه‌خیز جاده‌ها به مرور و طی سال‌ها کاهش یافته است و رشد تلفات جاده‌ای متوقف شده است. این موفقیت به مرور زمان و با برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی حاصل شده است موضوعی که باید در مورد بلایای طبیعی نیز پیگیری شود و در دستور کار قرار گیرد.»

پدیده تغییر اقلیم در حال تحمیل‌شدن به کشور ماست

اردکانیان،‌ وزیر نیرومی‌‌گوید ساخت سدها، لایروبی و ساماندهی رودخانه‌ها، آزادسازی حریم و بستر امری ضروری است و اگر چنین اقدام‌هایی صورت نگیرد، مطمئنا آثار منفی سیلاب‌ها به مراتب بیشتر خواهد بود اما به هر حال این پدیده تغییر اقلیم در حال تحمیل شدن به کشور ما و بسیاری از جوامع دیگر است به طوری که پس از گذر سال‌های خشک شدید بلافاصله ترسالی‌های شدیدی رخ می‌دهد که باید خود را برای آن آماده کنیم.

اردکانیان خاطرنشان کرد: «چه در زمان کمبود آب و چه در زمان فراوانی این مایع حیاتی می‌بایست ماهیت میان بخش بودن مدیریت آب را به رسمیت بشناسیم. بخش آب عرصه‌ای است که به یک دستگاه مربوط نمی‌شود و باید با اقدام مشترک در این زمینه به فعالیت بپردازیم. بنابراین سازمان هواشناسی، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو و... باید با یک همکاری نزدیک در سطح ملی و استانی بتوانند خسارات چنین پدیده‌ای را کمتر کنند.»

وزیر نیرو به مسئله پیش‌‎بینی سیلاب اخیر اشاره کرد و گفت: «هشدار سیل دو تا سه روزه است ولی ما پیش‌بینی سیل هم داریم که با کمک ابزارهایی می‌توان تا چند ماه قبل از وقوع سیلاب انجام بگیرد و برنامه ‌ریزی‌های لازم را براساس پیش‌ بینی‌های صورت گرفته انجام بدهیم.»

وی خاطرنشان کرد: «پیش‌بینی سیل یک موضوع است و هشدار سیل مسئله دیگری است. هشدار زمانی داده می‌شود که سیل راه افتاده و یا در ۴۸ ساعت آینده مطمئنا به وقوع خواهد پیوست اما اخطاری که سازمان هواشناسی روز ۲۵ اسفندماه به وزارت نیرو داده ادبیاتش ادبیات هشدار سیل نیست و پیش‌بینی سیل است به طوری که گفته شده سیل احتمالی رخ خواهد داد مسلما زمانی که پای احتمال در میان باشد یعنی ما در حال پیش‌بینی هستیم.»

اردکانیان تاکید کرد: «براساس برآورد صورت‌گرفته وقوع سیلاب‌های این چنینی ادامه خواهد داشت بنابراین باید سازوکاری تعریف شود و تلاش کنیم تا از امتیازات سیل استفاده کنیم و شاهد بروز خسارت نباشیم.»

وزیر نیرو اظهار امیدواری کرد با مساعدت معاون اول رئیس جمهور با تامین اعتبارات لازم برای ساماندهی رودخانه‌ها و تسریع در تکمیل سازه‌های کنترل سیلاب شاهد وقوع اتفاقات این چنینی نباشیم.