علت بیکاری جوانان چیست؟

این خبر تلخ و هشدار‌دهنده را یک عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس در حالی اعلام کرده که ماجرای بیکاری فارغ‌التحصیلان از مدت‌ها پیش مطرح شده و مسئولان هر بار وعده‌هایی را بر زبان جاری ساختند، بدون آنکه ترتیب اثر چندانی داده شود. معضل بیکاری جوانان تحصیلکرده در شهرستان‌ها به حدی بغزنج است که این مساله به افزایش مهاجرت به کلانشهرها نیز دامن زده است.

جوانان غیرشاغلی که نه مشغول کارآموزی هستند و نه مشغول تحصیل، نوعی از بیکاران خاموش محسوب می‌شوند که جایی در آمارهای رسمی بیکاری ندارند. اما سازمان بین‌المللی کار برای برآورد این بخش از جمعیت جوان، از شاخص NEET استفاده می‌کند. براساس گزارش وزارت کار، این شاخص در نیمه اول دهه جاری روند کاهشی داشته است؛ اما همچنان از نقطه بهینه فاصله قابل‌توجهی دارد؛ به‌طوری‌که از هر ۳ جوان ایرانی در سال ۹۵، یک نفر از آنها مشغول به هیچ یک از ۳ گزینه کار، تحصیل و کارآموزی نبوده است.

جمعیت بیکار شاید نشان‌دهنده کاملا صادقی از وضعیت نیروی کار جوان نباشد، چرا که در محاسبه جمعیت بیکار، جوانان غیرفعالی که مشغول به تحصیل نیستند و در شغلی کارآموزی نیز نمی‌کنند، دیده نمی‌شود. از همین رو سازمان بین‌المللی کار از شاخصی به نام NEET برای محاسبه سهم جوانان بیکاری که نه تحصیل می‌کنند و نه کارآموزی، استفاده می‌کند. این شاخص می‌تواند نشان‌دهنده عمق بیکاری باشد.مطابق گزارشی که مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار منتشر کرده است، سهم این جوانان از سال ۹۰ تا ۹۵، در ایران کاهش ۲ درصدی یافته اما همچنان با وضعیت مطلوب فاصله معناداری دارد. چرا که در سال ۹۵ بیش از یک سوم از جوانان ایرانی نه شغلی داشتند و نه مشغول به تحصیل و کارآموزی بودند. این تصویر حتی از کشورهایی مانند مصر و بنگلادش نیز بدتر است. آسیب‌پذیرترین جوانان این گروه دسته‌ای هستند که از یافتن شغل دلسرد شده‌اند و به کارآموزی و تحصیل نیز تمایلی ندارند؛ این گروه در معرض رفتارهای خطرناک اجتماعی قرار دارند.

شاخصی از حاشیه راندن جوانان

در بررسی وضعیت بازار کار جوانان، معمولا از سه شاخص بیکاری، نرخ اشتغال و نرخ مشارکت نیروی کار جوانان استفاده می‌شود. اما این آمارها صرفا گویای بخشی از نیروی کار بالقوه جوانان هستند، چرا که بسیاری از نیروی جوان وجود دارند که به دلایل گوناگون و با وجود میل باطنی خود نتوانستند وارد بازار کار شوند و جزو جمعیت غیرفعال به حساب می‌آیند. به همین علت سازمان بین‌المللی کار شاخص دیگری را به نام NEET برای جوانان تعریف کرده است.

این شاخص بیانگر سهم جوانان ۲۴-۱۵ ساله‌ غیرفعال و بیکاری است که نه در حال تحصیل‌ هستند و نه در حال کارآموزی. شاخص مذکور کمک می‌کند تا تصویری دیگر و فهم وسیع‌تری از بازار کار جوانان در ترکیب با میزان بیکاری جوانان، نرخ اشتغال و نرخ مشارکت نیروی کار فراهم شود. جمعیت بیکار به دسته‌ای از جمعیت فعال اقتصادی گفته می‌شود که قادر به یافتن شغل نیستند. اما میزان NEET، دو تفاوت با جمعیت بیکار دارد. نخست آنکه بیکاران مهارت‌آموز در این شاخص لحاظ نمی‌شوند و دوم اینکه جمعیت غیرفعالی که تحصیل نمی‌کند، جزو مشمولان این شاخص قرار می‌گیرند. به تعبیر ساده‌تر، می‌توان این تصور را داشت که NEET در واقع شامل افرادی می‌شود که در فرهنگ عامیانه و در جامعه به‌عنوان بیکار شناخته می‌شوند.مفسران معتقدند که شاخص NEET مناسب‌ترین معیار برای نشان دادن واقعیت‌های اقتصادهای در حال ظهور با خطر بیکاری یا عدم فعالیت است. کم بودن تعداد مشمولان این شاخص نشانگر گذر سالم از مدرسه به کار است، در حالی که هر چه تعداد مشمولان شاخص بیشتر باشد، به حاشیه رانده شدن جوانان را خبر می‌دهد. تحلیلگران معتقدند که زیاد بودن میزان NEET در قیاس با میزان بیکاری جوانان به معنی این است که تعداد زیادی از جوانان ناامید از کار بوده یا امکان دسترسی به آموزش و مهارت‌آموزی را ندارند.

مشمولان NEET

جمعیتی که جزو این شاخص قرار می‌گیرند شامل ۶ دسته می‌شوند. گروه اول جوانان بیکار هستند؛ این دسته بیکاران کوتاه مدت و بلندمدت را در برمی‌گیرد که بزرگترین گروه فرعی به شمار می‌روند. گروه دوم جوانانی را شامل می‌شود که مسوولیت خانوادگی مانند نگهداری از سالمند یا کودک، آنها را از ورود به بازار کار بازداشته است. دسته‌ای از جوانان نیز به این دلیل از ورود به بازار کار جا مانده‌اند که دچار بیماری طولانی‌مدت یا معلولیت هستند. گروه چهارم به افرادی اطلاق می‌شود که فاقد مشکل مالی‌اند اما در جست‌وجوی فرصت شغلی خاص هستند. نکته‌ای که در مورد این گروه وجود دارد اینکه حاضر نیستند هر فرصت شغلی را بپذیرند. پنجمین گروه شامل افرادی می‌شود که معمولا در حال سفر بوده یا درگیر فعالیت‌های هنری نظیر موسیقی، نقاشی یا جهانگردی و... هستند. اما دسته ششمی نیز وجود دارند که به دلایل فردی، خانوادگی و اجتماعی از جست‌وجوی شغل دلسرد می‌شوند و دیگر به دنبال دانش و مهارت نیستند. در این گروه، دلایلی مانند زمینه‌های خانوادگی و سبک زندگی خطرناک و غیراجتماعی محرک چنین رفتاری می‌شود. هر چند مطالعات جهانی نشان دهنده این است که گروه ششم، بخش کوچکی از مجموعه فوق را تشکیل می‌دهد اما افراد این گروه مسلما آسیب‌پذیرترین گروه مجموعه NEET به حساب می‌آیند.در این تحقیق، وزارت کار از اطلاعات طرح سرشماری عمومی نفوس و مسکن استفاده کرده تا امکان مقایسه جایگاه استان‌ها در کشور را فراهم کند.

مقایسه استانی

مقایسه استانی شاخص NEET نشان از یک شکاف عمیق بین استان‌های کشور دارد. از بین ۳۱ استان کشور، نرخ ۱۷ استان بیش از میانگین کشوری است. اما اختلاف این نرخ بین بالاترین و پایین‌ترین استان قابل تامل است. بیشترین میزان NEET در سال ۱۳۹۵، به استان سیستان و بلوچستان با ۲/ ۴۸ درصد تعلق دارد، در حالی که کمترین مقدار این نرخ در استان سمنان و به میزان ۶/ ۲۲ درصد گزارش شده است. این دو عدد نشان از یک شکاف ۶/ ۲۵ درصدی بین استان‌های کشور دارد. به زبان دیگر در سیستان و بلوچستان تقریبا نیمی از جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله نه شغلی دارند، نه در شغلی کارآموزی می‌کنند و نه در دانشگاهی مشغول به تحصیل هستند. این وضعیت برای استان سمنان بسیار متعادل‌تر و برای تقریبا یک پنجم جوانان این استان صدق می‌کند. وضعیت در استان‌های گلستان، هرمزگان، کرمانشاه، لرستان، آذربایجان غربی، خوزستان، کردستان و همدان نامطلوب و نرخ NEET بیش از ۴۰ درصد است. در مقابل در استان‌های سمنان، یزد، اصفهان و تهران این نرخ در وضعیت مطلوب‌تری نسبت به استان‌های دیگر قرار دارد و نرخ NEET کمتر از ۳۰ درصد گزارش شده است.

نگارش: سمیه شهبازی