آیین های سنتی محرم در خوزستان

به گزارش ایرنا کارشناس ثبت میراث ناملموس اداره کل میراث فرهنگی خوزستان در خصوص آیین های سنتی خوزستان در ایام محرم ،گفت: هشت آیین سنتی ایام محرم در خوزستان ثبت ملی ناملموس شده اند که این مهم نشان دهنده اهمیتی است که مردم استان از دیرباز به ایام محرم داشته اند.
منصوره رضوی افزود: این آیین ها شامل آیین سه روزه شوشتر، نخل مقوم حسین شوشتر، سینه زنی سه سنگ، سینی حضرت قاسم(ع)، شیدونه، تعزیه شوش، کولکی بهبهان و مشعل گردانی است.

آیین سه روزه شوشتر
آیین سه روزه شهدای کربلا ، 2 روز پس از روز عاشورا برگزار می شود. در این آیین که تنها درشهرستان شوشتر برگزار می شود، اجساد شهدا را که به مدت 2 روز بر روی زمین باقی مانده اند به صورت نمادین دفن می کنند.
تعدادی از بازیگران و شبیه خوانان هیات ها، لباس هایی با نقش های متفاوت را بر تن کرده و با معرفی یک به یک شهدا با نوحه خوانی اجساد را از زمین بلند کرده و به شکل نمادین به خاک می سپارند.
امروزه با توجه به جمعیت زیاد استقبال کنندگان درزمان اجرای مراسم، اجساد شهدا را بر روی تخت بزرگی که از قبل آماده شده قرار داده و مردگان را برای دفن به طرف چادر هیات می برند.
از جمله ابزار اصلی و مورد استفاده دراین آیین بیل و بوریِه (بوریا یا حصیر) است. بیل، برای کندن قبر و دفن شهدا و بوریا نماد کفن است که در واقعه کربلا، به دلیل نبود کفن برای پیکر مطهر شهدا استفاده شد.

ن خل مُقوم (مقام) حسین شوشتر
در ماه محرم و ایام عاشورا در هر شهر و روستـایی از ایران، بزرگداشت واقعه ی کربلا با آداب و رسـوم خاصی برگزار می شود. نخل و نخل گردانی و مراسم مرتبط با آن نیز از این نوع است. آیین نخل گردانی از گذشته در بسیاری ازشهرهای ایران رواج داشته است.دراستان خوزستان همچون دیگر نقاط ایران ازگذشته نخل گردانی مرسوم بوده است.
نخل ها در واقع نمادی از عزا و به عنوان نمادی از تابوت شهدای کربلا شناخته شده که ریشه ای کهن درسنتها دارد.
در شهرستان شوشتر نیز نخلی کهن به نام نخل مقوم حسین وجود دارد که در روز تاسوعا و عاشورا توسط
دوستداران و عاشقان امام حسین (ع) از محل نگهداری آن که در محلی به نام قدمگاه مقام حسین در منطقه ی مُوگِهی شوشتر نگهداری می شود خارج کرده و به محلی که مراسم روضه خوانی و تعزیه برپاست می برند.
این نخل که بنابر گفته های محلی چند صد سال قدمت دارد بارها مرمت شده و بسیار سنگین است و تعداد زیادی آن را حمل می کنند. نخل مُقوم حسین از چوب درخت سدر ساخته شده و بسیار سنگین است، و حمل کنندگان نخل را به اصطلاح نخـل کش می نامند.
به هنگام انتقال نخل چند نفر با دردست داشتن چهارپایه هایی چوبین به دنبال حمل کنندگان نخل(نخل کش ها) به راه می افتند تا هرکجا که حمل کنندگان خسته شدند، نخل را روی چهارپایه و بر روی زمین قرار دهند.
در روزهای اول محرم مردم با همکاری و همیاری یکدیگر به تزیین نخل پرداخته و مقدمات مراسم را آماده می کنند.
در سالهای گذشته برای تزیینات نخل،علاوه بر آراستن به پارچه های سیاه، نقوش وقایع و اتفاقات عاشورا را بر روی آن کشیده و نصب می کردند، و در نوع جدیدتری نقاشی تمثال امام حسین(ع) و غیره بر روی شیشه نیز جایگزین کرده اند.
هرساله درصبح روز تاسوعا نخل را از مُقوم حسین بیرون آورده و پس از نصب برخی قسمت های نخل که قابل جدا شدن است، آن را به سوی آرامگاه «براء ابن مالک» (از صحابه پیامبر اسلام (ص) که بعدها در جنگ شوشتر به شهادت رسید و همانجا دفن شد) حمل می کنند.
نخل را به دور مزار براء ابن مالک گردانده، سپس مردم شرکت کننده فاصلـه گرفته و صحنه را برای نشاندن نخل بر زمین آمـاده می کنند و درکنـار آن به سینه زنی و نوحـه خوانی می پردازند. درنهایت نخل را به محل اصلی برمی گردانند.
در صبح دهم محرم و روز عاشورا مجدد نخل را از محل خود به سوی امامزاده عبدا... برده و 2 تا سه مرتبه آن را به دور امامزاده می گردانند؛ سپس فریادزنان با صدای ا... اکبر و یا مولا، نخل را برروی تپه ای که سطح ناصافی دارد در مجاورت امامزاده برده و بر زمین می گذارند.
این آیین حدود 2ساعت در امامزاده ادامه داشته و سپس نخل را به محل اصلی خود باز می گردانند. حمل کنندگان نیز به هنگام نشاندن نخل فریاد یا حسین(ع) سر می دهند.
مردم دراین روزها نذوراتی دارند که آنها را به شکل قربانی کردن گوسفند در جلوی نخل، اهدا کردن پول، که آن را جهت تعمیر و مرمت نخل و یا خرید لوازم تزیینی و طناب مورد استفاده، خرج می کنند. برخی ازمردم نیز نذوراتی مثل حلوا، خرما، نـان محلی و .... اهدا می کنند که درنهایت بین نخل کش ها (حمل کنندگان نخل) تقسیم می شود.
از آن جهت که مردم از گذشته اعتقاد و باور خالصانه ای نسبت به نخل مَقوم حسین داشته اند، دیده شده که در زمان کم آبی و بارش، آن را به امامزاده عبدا... شوشتر برده و در فضای باز و زیرآسمان قرار می دادند.
زنان شوشتر به آن تکه پارچه هایی می بستند، نذر کرده و دعا می خواندند، ازخداوند طلب باران کرده و معتقد بودند که به طورحتم باران خواهد آمد.
از زبان مردم آمده است که در دوره ی رضاشاه که حجاب اجباری شده بود زنان شوشتر به نشانه ی اعتراض نخل مقوم حسین را به طرف امامزاده عبدا... برده و در جلوی آن تجمع کردند.

آیین سینه زنی سه سنگ در بهبهان
پس از دوران حکومت صفویه ، شیعیان در عهد افشاریه و زندیه آیین عزاداری امام حسین(ع) را با شور و حرارت گذشته و البته با اندک دگرگونی به تناسب زمان ادامه دادند.
دسته گردانی ، نوحه سرایی، سینه زنی، زنجیرزنی و تعزیه در این زمان رونق و رواج بیشتری پیدا کرد و به ویژه شبیه خوانی که پس از صفویه در ایران متداول شده بود، درعصر قاجار و به ویژه زمان حکومت ناصرالدّین شاه مورد توجه قرار گرفت.
همچنین در عصر قاجار مقاتل زیادی تالیف شد و مرثیه سرایی رونق فراوانی گرفت.
از گذشته های دور تاکنون دربهبهان سینه زنی به سبک های گوناگونی در مراسم عاشورا برگزار می شده است.
سینه زنی سه ضرب یا سه سنگ، از سبک های معمول سینه زنی ازگذشته تاکنون دربهبهان به شمار می آمده است.
سه سنگ به عنوان نماد خاص عزاداری مردم بهبهان محسوب می شود. سینه زنان سه سنگ به دو صورت نشسته و ایستاده آن را اجرا می کنند.
در تعریف سنگ از زبان بهبهانی ها اینگونه به نظر می رسد که آن را «ضربه» می دانند و چون سه ضربه ی پیاپی با ریتم خاص و با فاصله ی بسیار اندک به سینه زده می شود، آن را «سه سنگ» می گویند.
پس از این ضربه ها مکث کوتاهی صورت گرفته و مجدد سه ضربه ی دیگر زده می شود. سه سنگ معمولا در بخش آخر آیین عزاداری اجرا می شود.
برگزاری آیین سه سنگ در محلات کاروانسرا، امام زاده شاه فضل(ع)، پهلوانان، گودچهک، محل پَر و ... در بهبهان ازگذشته های دور تاکنون مرسوم بوده است.

شِیـدونـِه
ساخت حجله های آیینی از گذشته در دزفول و شوشتر مرسوم بوده است. حجله های آیینی درماه محرم و ایام عاشورا در آیین عزاداری حسینی که یادآور واقعه ی کربلا است مورد استفاده قرار می گیرند.
حجله های آیینی به اطاقک های چوبی منبت کاری و تزیین شده می گویند که درایام ماه محرم دربعضی ازگذرها و حسینیه ها، نصب و تداعی کننده حجله حضرت قاسم(ع) است که مورد احترام مردم قرار می گیرد.
در اصطلاح محلی مردم دزفول و شوشتر این حجله ها شِیـدانِه «شیدونِه» نامیده می شود.
شیدونِه سازه ای چهارگوش، طاقدار و ازجنس چوب است که با ابعاد مختلفی ساخته می شود. دیواره های شیدونِه به صورت مشبک و معمولاً به رنگ سبز است. در قسمتی از دیواره نقاشی هایی از تمثیل ائمه(ع) یا صحنه هایی از وقایع عاشورا کشیده شده است.
شیدونه ها به عنوان های مختلفی از امامان و فرزندان آنها مانند شیدونِه حضرت علی(ع) شیدونِه علی اصغر(ع)، شیدونِه حضرت قاسم(ع)، شیدونِه حضرت زینب (ع)، نامگذاری شده اند.
هرکدام ازشیدونِه ها مختص به یک محله است و هر ساله ایام محرّم درجای مشخصی درهمان محله نصب شده و با شمع و حنا زینت می یابد.
مردم نیز نذورات خود را که شامل خرما، حلوا، نان و خرما، حلوا کنجی (حلوای کنجد) و غیره برای پذیرایی از هیات های عزاداری و مردم درآن قرار می دهند.
شیدونه ها در شهر دزفول در نزدیکی مساجد و محله های قدیمی همچون مسجد جامع دزفول، مسجد علی ابن ابیطالب(ع)(میان دره)، مسجد عبابافان و محله های قدیمی چون محله ی پیرنظر، کرناسیون برپا می شود.
در شوشتر نیز شیدونِه هایی وجود دارد که برخلاف شیدونه های دزفول که جایگاه ثابتی دارند، آنها را در آیین های عزاداری به حرکت در می آورند.
در قدیم تعدادی از عزاداران شیدونه ها را بر روی شانه های خود نهاده و همراه هیات های عزاداری حرکت می دادند. اکنون نیز شیدونه ها را به وسیله ی خودرو درهیات های عزداری حمل می کنند.

آیین کولَکی بهبهان
سینه زنی و نوحه خوانی درایران بنا به نوشته ی مورخان بیشتر از زمان دیلمیان درقرن چهارم آغاز شد و پس از یک توقف طولانی ، در عصر صفوی گسترش و رواج یافت. این نوع عزاداری دراصل میان عرب ها رایج بوده، اما سینه زنی به صورت امروزی که یک نفر دم بگیرد و دیگران به آهنگ او سینه بزنند را به آل بویه نسبت داده اند.
یکی از شیوه های مرسوم سینه زنی در شهرستـان بهبهان نوعی سینه زنی است که «کولکی»«نامیده می شود که به معنی شانه به شانه شدن و درکنار هم قرار گرفتن، به گونه ای که شانه ها به هم متصل شوند.
این نوع سینه زنی که از گذشته مرسوم بوده، مخصوص موقعیت ها، مکان ها و زمان های خاص است و معمولا هنگام ورود به صحن امام زادگان، بقعه ها و تکیه ها اجرا می شود.
گاهی نیز وقتی هیات عزاداری وارد هیات دیگری از عزاداران می شود این شیوه به اجرا درمی آید. همچنین زمانی که یک هیات از امام زاده ای خارج شده و می خواهد به امام زاده ی دیگری برود دربین راه جوانان پرشور از این روش استفاده می کنند تا هیات سینه زن از شور نیفتد.
در آیین عزاداری بهبهان، کولکی به اصطلاح به شکل خاصی از سینه زنی گفته می شود که عزاداران به طور منسجم و درصف های چهار نفره که به گویش محلی«چاربه چار» گفته می شود، درصـفی منظم و پشت هم به گونه ای قرار می گیرند که درحالی که یک دست خود(معمولا دست چپ) را روی شانه های نفر کناری خود قرار داده و به یکدیگر متصل شده اند، با دست دیگر سینه می زنند.
در محلاتی که از به هم پیوستن چند محل یا مسجد تشکیل شده، در شب هایی که محلات کوچکتر به محل اصلی و مرکز تجمع هیات عزاداری می آیند، از مسجد یا محل خود به شیوه ی چهار به چهار کولکی می گیرند و سینه زنـان مسیر را پیموده، و وارد میدان و محل عزاداری می شوند. پس از چند بار دور زدن با بقیه افراد یکی شده و همه با هم به عزاداری می پردازند و این شیوه فقط در بهبهان اجرا می شود .
هر چند امروزه تمامی محلات و هیات های سینه زن عزادار دربهبهان به همین شیـوه وارد صحن و سرای امام زادگان می شوند، اما شکوه و هیبت زیباتر آن را می توان درمحلات قدیمی شهر به دلیل کثرت جمعیت انسجام و هماهنگی بیشتر مشاهده کرد.

مشعل گردانی در بهبهان
از جمله رسوم قدیمی که درروزهای دهه ی اول محرم برگزار می شده، رسم مشعل گردانی است که درشهر بهبهان برگزار می شود. درگذشته مشعل هایی با پنج شعله درهرمحله بین عزاداران گردانده می شد. مردم مشعل را درجلوی هرمحله روشن کرده تا نور و روشنایی محفل گردد، سپس دربین عزاداران و سینه زنان گردانده می شد.
آتش و روشنایی ازعهد باستان تاکنون درفرهنگ ایران زمین وجود داشته و مورد احترام بوده است. چرا که آن را نماد نور، روشنی ، حرارت و پاکی می دانستند.
محله ی پَر یکی ازمحلات قدیمی شهر بهبهان است که مشعل گردانی را حفظ کرده و این آیین در شب عاشورا در آن اجرا می شود.
مشعل ها از جنس آهن هستند و دارای سه شاخه (همانند مشعل محله بدیعا)، چهار یا پنج شاخه (مانند مشعل محله پَر) به شکل استوانه ای که با فاصله به یکدیگر مرتبط و همه به پایه ی بلند اصلی که بلندترین شعله است متصل شده اند.
برای شعله ور کردن آتش مشعل از چند رو پیش از فرا رسیدن محرم و اجرای آیین، پارچه های کهنه به وسیله ی مردم محل جمع آوری می شود.
پارچه ها را به شکل لوله شده آماده کرده و درون ظرفی پر از نفت می خیسانند تا دیرتر بسوزند. بعدها بعضی از محلات از فانوس به جای مشعل استفاده کردند که راحت تر بود.
این مشعل یک نفر چرخاننده و 2 نفر همراه کمکی دارد. رسم براین است که ابتدا درشب عاشورا میان سینه زنان آن را یک بار می چرخانند و سپس درخانه هایی که در محدوده ی محله، نذوراتی دارند چرخانده می شود.
به تدریج مشعل های قدیمی کنار گذاشته شد و کم کم به دست فراموشی سپرده شدند.
تا سال 1350 مشعل گردانی در بهبهان رواج داشته و ازآن پس رفته رفته اجرای آن کمترشده و هم اکنون برگزاری این آیین تنها محدود به یک نقطه و محله ازاین شهرشده است.

مراسم سینی قاسم
آیین سینی‎گردانی یا عروسی حضرت قاسم (ع) که هر سال همزمان با هشتم محرم‎الحرام در بندرماهشهر برگزار می‎شود به عنوان یک اثر معنوی تاریخی به ثبت ملی درآمد.
بیش از 120 سال است که این آیین در ماهشهر برگزار می شود آن ‎گونه که بزرگان نقل می‎کنند، از زمان‎های قدیم که در بندر ماهشهر حتی برق نیز نبود، در شب هشتم محرم این برنامه برگزار می‎شد که در آن یک علم در محل نصب و فانوسی نیز به زیر این علم بسته و در زیر نور آن فانوس سینی‎گردانی انجام می‎شد؛یک رومیزی نیز به قدمت 80 سال وجود دارد که آن را روی یکی از سینی‎ها می‎انداختند.
در جریان برگزاری این آیین، حدود 115 سینی به صورت همزمان از این خانه بیرون می‎آیند و اطراف میدان شهر را دور می‎زنند و بازمی‎گردند؛ همچنین سنج و دمام‎زنی و نوحه‎خوانی نیز در کنار این آیین اجرا می‎شود.

تعزیه شوش
تعزیه مردم شوش، بزرگ‌ترین تعزیه میدانی کشور است که حدود 110 سال قدمت دارد و ثبت ملی شده است.
ریشه و تاریخ تعزیه در شوش در شهر حر از توابع این شهرستان به بیش از 2 قرن می‌رسد.
حدود 700 نفر در اجرای تعزیه همکاری دارند البته با توجه به متغیر بودن تعداد سیاهی‌ لشکر، اسب‌سواران و برخی عوامل دیگر می‌توان از جمعیتی بیش از 700 نفر در این نمایش استفاده کرد.
این تعزیه از صبح روز عاشورا شروع و ظهر عاشورا پایان می یابد. در این تعزیه وقایع روز عاشورا، به میدان رفتن ها، رجز خوانی ها و نبردهای هریک از یاران امام حسین(ع) و نیز شهادت امام حسین(ع) به تصویر کشیده می شود.
علاوه بر این آیین های ثبت شده عزاداری حسینی در خوزستان، در ایام محرم و صفر موکب ها و تکیه هایی در نقاط مختلف این استان برپا می شود که آیین های عزاداری زنجیر زنی و سینه زنی، تعزیه خوانی و... در آنها اجرا می شود و مردم نذورات خود شامل غذای نذری،حلوا ، شربت و چای و... را در این آیین ها تقسیم می کنند.
همچنین هر ساله هزاران زائر در ایام اربعین حسینی از مرزهای خوزستان برای زیارت حرم امام حسین(ع) به عراق سفر می کنند که عبور این زائران از خوزستان، حال و هوای خاصی به این استان می بخشد.
به همین منظور در این ایام صدها موکب از سوی مردم و نهادهای مختلف در مرزهای چذابه و شلمچه برپا می شود که به صورت رایگان تمامی امکانات زائران را تهیه و به آنها خدمات رسانی می کنند.